در چشمه‌های قیر جوشان، قیر طبیعی همانند یک چشمه‌ی جوشان از داخل زمین به بیرون تراوش می‌کند و گاهی نیز همراه با چشمه‌ی آبی که کنار این چشمه‌ی قیر وجود دارد مخلوط شده و از بالا به طرف پایین سرازیر می‌شود. فعالیت این چشمه‌ها در فصل بهار شروع شده و در فصل تابستان به علت گرمای زیاد به حداکثر می‌رسند. قیرهای روان‌شده در مسیر خود با خاک و شن و ماسه مخلوط شده و آسفالت طبیعی را به وجود می‌آورند.
در منتهی‌الیه شمال سرزمین خوزستان و در دهلران ایلام نیز مقادیر زیادی چشمه و منابع قیر طبیعی وجود دارد که از جمله‌ی این منابع می‌توان به معدن عین جیر در فاصله‌ی دوازده‌متری شمال شرقی تپه‌ی باستانی فرخ‌آباد اشاره کرد. این معدن در میان دره‌ای کوچک واقع شده است و روزانه بالغ بر ده لیتر قیر مایع تراوش می‌کند که روی سطح آب ظاهر می‌شود. این لایه‌های قیر یکی پس از دیگری بر روی هم سفت می‌شوند.
چشمه قیر دهلران روزانه ده لیتر قیر مایع تراوش می‌کند
لازم به ذکر است که از دوره‌ی نوسنگی به بعد قیر طبیعی از عین جیر به فرخ‌آباد حمل می‌شده و مورد استفاده‌ی ساکنان فرخ‌آباد قرار می‌گرفته است. از دیگر معادن قیر این ناحیه می‌توان به معادن دال‌پیری، سبز و سه چشمه‌ی جوشان دیگر قیر طبیعی اشاره کرد که در آنها قیر طبیعی به همراه آب گرم از زیر زمین تراوش می‌کند و پس از به هم آمیختن، حوضچه‌ی طبیعی سیاهرنگی را تشکیل می‌دهند که از طریق یک راه خروجی از حوضچه‌ها جدا شده و آب گوگرد و قیر طبیعی در آن جریان می‌یابد.
نتایج کاوش‌های انجام گرفته توسط هنری رایت در فرخ‌آباد در کنار معدن قیر طبیعی عین‌جیر یک نوع تجارت قیر طبیعی را نشان می‌دهد. او حداقل ۴ مرحله‌ی آماده‌سازی قیر طبیعی را از مرحله‌ی تولید ماده‌ی خام تا تولید یک ماده‌ی قابل مصرف را نشان می‌دهد. در مرحله‌ی آماده‌سازی، پس از خرد و گرم کردن آن، گاهی به وسیله‌ی یک سهم از قیر خالص غنی شده و گاهی نیز توسط یک سهم از ماده‌ی معدنی دیگر مقاوم و آماده‌ی بهره‌برداری می‌شود.
در دوران باستان، قیر چشمه‌ی دهلران به مناطق دیگر صادر می‌شده است
اما در واقع در فرخ‌آباد مقادیر کمی از این نوع تولیدات تمام عیار یافت شده و این به معنی آن است که بخش اعظم این تولیدات صادر می‌شده‌اند. همچنین با توجه به این مطلب که قیرهای یافت شده در مکان‌های باستانی دیگر همان منشاء ارگانیکی معدنی عین‌جیر را دارند، می‌توان نوعی صادرات قیر از فرخ‌آباد را به نواحی دیگر مطرح کرد. استفاده از این چشمه تا زمان جنگ جهانی اول ادامه داشت؛ جایی که نیروهای انگلیس با استفاده از خط آهن از منابع آن بهره‌برداری می‌کردند.
چشمه‌ی قیر روان دهلران از جمله پدیده‌های نادر طبیعی در استان ایلام و یکی از مقاصد گردشگران این استان به حساب می‌آید. این چشمه، که در گویش محلی به کنی گاو نیز معروف است، در مسیر یکی از راه‌های اصلی گردشگری استان، یعنی مسیر مهران به دهلران و خوزستان، قرار گرفته است. جاذبه‌های این مسیر عبارتند از: زیارتگاه سیداکبر و امامزاده عباس در دهلران، مجموعه آب‌های گرم غار خفاش و چشمه قیر روان دهلران.
چشمه در مسیر یکی از راه‌های اصلی گردشگری استان، یعنی مسیر مهران به دهلران و خوزستان، قرار گرفته است
مساحت این چشمه که از جاهای دیدنی دهلران است و در هفت کیلومتری شهر دهلران قرار دارد، ۸۵ هکتار است و از یک چشمه اصلی و سه چشمه فرعی تشکیل شده است.
چشمه قیر ۹ متر دهانه دارد و راه دسترسی‌اش مسیر دهلران به سمت بوستان جنگلی آبگرم و در دامنه‌ی سیاه‌کوه قرار گرفته است. با ماشین تا حدود ۳۰۰ متری چشمه می‌توان رفت، اما از آنجا به بعد مسیر پیاده‌رو است و بهتر است از راهنما بهره بگیرید.
دانلود ویدیو
دور چشمه را حصار کشیده‌اند تا جانوران به هوای آب خوردن به آنجا نیایند و گیر نکنند. همین حصار نشانی خوبی برای پیدا کردن چشمه است.
چشمه قیر دهلران در فهرست آثار ملی ثبت شده و اداره کل میراث فرهنگی استان ایلام مسئول مراقبت و حفاظت از آن است.
نویسنده: رضا اردو