کاخ آقا محمدخان قاجار یکی از آثار تاریخی بازمانده از قاجاریه و از جاهای دیدنی گرگان است. گرگان یا استرآباد قدیم خاستگاه اصلی قاجاریه بود. از این‌رو در زمان حکومت قاجاریه، به‌عنوان یکی از شهرهای اصلی ایران، آثار تاریخی بسیاری را در خود جای داده است. گرگان علاوه بر اینکه یکی از مراکز قدرت قاجاریه محسوب می‌شد، دارای موقعیت استراتژیک تجاری نیز بود. دقت در تجارت و روابط اقتصادی خارجی دولت قاجاریه نشان می‌دهد که در این زمان، بیشترین روابط تجاری با روسیه بوده است. استرآباد به‌عنوان شهر مرزی ایران، واسطه چنین ارتباطی بوده است. بنابراین طبیعی است که گرگان با داشتن چنین موقعیتی، یکی از شهرهای مهم ایران در دوره قاجار محسوب شده و آثار تاریخی بسیار در این شهر، نشان دهنده چنین موقعیتی است.
کاخ آقا محمدخان قاجار
کاخ آقا محمدخان قاجار در گرگان تنها اثر بازمانده دولتی بوده و دارالحکومه وی محسوب می شد.
اگرچه گرگان دارای آثار تاریخی بسیاری از دوره قاجاریه است، اما کاخ آقا محمدخان قاجار را می‌توان تنها اثر تاریخی باقی‌مانده از معماری حکومتی و دارالحکومه آقا محمدخان در شهر دانست. عمارت‌ها و آثار تاریخی دیگر قاجاریه در گرگان، خانه‌های تاریخی شهر، عمارت‌های تجاری و یا تفریحی را شامل می‌شوند. بنابراین کاخ آقا محمدخان گرگان تنها اثر دولتی و حکومتی بازمانده در این شهر به شمار می‌رود. کاخ آقامحمد خان قاجار، به دستور شخص شاه، در سال ۱۱۵۶ خورشیدی در باغ عباس‌خانی شهر گرگان ساخته شد. زمین‌هایی که کاخ آقا محمدخان قاجار در آن بنا شده بود در دوره صفویه توسط حکومت برای احداث دولتخانه خریده شده بود و بناهایی از آن زمان در این زمین‌ها احداث شده بود. بنابراین می‌توان گفت که این محدوده شامل زمین‌های دولتی حکومت‌های پیش از قاجاریه بود که به دست آقا محمدخان قاجار رسیده بود. پس از به قدرت رسیدن آقا محمدخان این مکان به جمع‌آوری نیروهای نظامی قاجاریه تبدیل شده و بعدها کاخ آقا محمدخان در آن ساخته شد. پس از سقوط حاکمیت قاجار و روی کار آمدن پهلوی‌ها، پهلوی اول کاخ خود را در چند صدمتری کاخ آقا محمدخان بنا کرد.
مشخصات کاخ آقا محمدخان قاجار
کاخ آقا محمدخان شامل عمارت کلاه فرنگی عباس خانی، ساختمان دارالعماره و دارلحکومه بود
کاخ آقا محمدخان گرگان یک مجموعه ساختمانی است و بخش‌های مختلفی دارد. این کاخ شامل عمارت کلاه‌فرنگی عباس‌خانی، ساختمان دارالعماره و دارالحکومه است. عمارت کلاه فرنگی کاخ در غرب محوطه مجموعه ساختمان، بوده و سرای پذیرایی حاکم استرآباد به حساب می‌آمد. عمارت دارالاماره و دارالحکومه آن که بسیار معروف بود نیز ساختمانی زیبا داشت که از سنگ بنا شده بود. ظاهر کاخ آقا محمدخان گرگان، ویژگی‌های دیگر کاخ‌های قجری را در خود داشته و شباهت زیاد آن به دیوانخانه ساری و تخت مرمر تهران کاملا مشخص است.
جیمز موریه در سفرنامه خود به گرگان، درب ورودی کاخ آقا محمدخان را با تزیینات طلاکاری و نقاشی تشریح کرده است.
کاخ آقا محمدخان قاجار دارای ویژگی‌های خاص معماری از جمله پلان مستطیل شکل، دو ستون چوبی با سرستون‌های مقرنس‌کاری شده در ضلع شمالی و جرزهای ضخیم و اندود خارجی سیمانی و اندود داخلی گچی در بنا است. امروزه ظاهر بنا با اصل آن تفاوت بسیاری دارد. جیمز موریه در حدود ۲۰۰ سال پیش از این کاخ بزرگ دیدن کرده و در یادداشت‌های خود آن را به تصویر کشیده است. وی در اثر خود توصیف و تفسیری از درب ورودی باغ را که طلاکاری و نقاشی شده است تشریح کرده و از میدانی که به درب اصلی کاخ منتهی می‌شود یاد می‌کند. موریه راهی را توصیف می‌کند که از درب ورودی بنا شروع شده و به درون محوطه وارد می‌شود دو طرف این راه، درختان مرکبات کاشته شده بودند که فضایی زیبا را در ورودی محوطه کاخ آقا محمدخان ایجاد کرده و به زیبایی آن افزوده بود. آخرین قسمت راه مزبور به دیوانخانه عالی که دو ستون چوبی داشت می‌رسید. بر روی ستون‌ها نقوشی از قهرمانان قدیم ایران طراحی شده بود.دیوانخانه اصلی‌ترین بخش اداری کاخ آقا محمدخان قاجار است. در دو طرف دیوانخانه، اتاق‌های وسیعی است که نقاشی‌های زیبایی دارند.
کاخ آقا محمدخان بعد از قاجاریه
از آنچه موریه در مورد معماری و زیبایی ها و تزیینات طلاکاری کاخ، توصیف کرده، در حال حاضر خبری نیست و به جای محوطه پردرخت رو به روی کاخ، هم‌اکنون یک سیلوی بزرگ آجرنمایی در حریم بنا و در فاصله ۴ متری آن ساخته شده است. نمای کاخ آقا محمدخان قاجار با آجر و گچ تزیین شده بود که در دوره پهلوی بر روی آن سیمان کشیده شد و ظاهر بنا را به طور کامل تغییر دادند. تصاویر کاخ آقا محمدخان قاجار پیش از دوره پهلوی دارای تزییناتی شبیه به نمای کاخ گلستان بوده است. علاوه براین در دوره پهلوی، اضافاتی نیز به بنا ملحق شده که سبب تغییر شکل دادن معماری بنای اصلی کاخ قجری شده است.
کاخ آقامحمد خان گرگان در دوره‌های بعد، به‌عنوان یک اثر تاریخی و نمادی از حاکمیت دوره قاجار، متاسفانه چندان مورد توجه قرار نگرفت و اکثر زیبایی‌های معماری کاخ در اثر بی‌توجهی آسیب دیدند. این آسیب به حدی بود که کاخ شکل اصلی خود را از دست داد. به دلیل آسیب‌های زیاد وارد شده باه کاخ، سرستون‌های زیبا و منقش بنا خراب شدند. کفپوش‌های داخلی بنا آسیب فراوان دیده و پنجره‌های چوبی منقش بنا که نقش موثری در زیبایی معماری کاخ داشتند از بین رفته و تبدیل به پنجره‌های عادی فلزی شد. تزیینات داخلی کاخ آقامحمد خان قاجار در سال‌های گذشته آسیب بسیار دید و بدنه بیرونی آن رو به فرسایش رفت. در سال‌های اخیر نیز برای ساخت یک بیمارستان در نزدیکی کاخ آقا محمدخان، عملیات خاک‌برداری شروع شد، که این خاک‌برداری نیز که سبب آسیب بنای کاخ می‌شد، با دخالت میراث فرهنگی گرگان متوقف شد.
کاخ آقا محمدخان قاجار بعد از دوره قاجاریه، بیشتر در اختیار نهادهای نظامی بود. این بنا پس از انقلاب اسلامی، ترمیم شد و به موزه زنان و دفاع مقدس تبدیل شد. در حال حاضر نیز کاخ آقا محمدخان در اختیار یکی از نهادهای نظامی است. در سال ۱۳۹۱ بنا به صورت رسمی به موزه زنان تغییر کاربری داد. در حال حاضر کسانی که به گرگان سفر می‌کنند با بازدید از کاخ آقا محمدخان قاجار، ضمن بازدید از یک بنای تاریخی قجری، همزمان می‌توانند موزه زنان گرگان و آثار به نمایش گذاشته در موزه را هم ببینند. در حال حاضر موقعیت کاخ آقا محمدخان قاجار در خیابان کاخ شهر گرگان، روبروی دبیرستان ایرانشهر است. این اثر تاریخی با ارزش در تاریخ ۱۰ بهمن ۱۳۸۳ با شماره ۱۱۲۸۸ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت.
نویسنده: زهرا آذرنیوش