بقعه سید گل سرخ یکی از جاهای دیدنی یزد و عمارات کهن و تاریخی این شهر به شمار می‌آید که استوار و فارغ از گذر زمان، قدبرافراشته و چون گوهری ناب در این سرزمین می‌درخشد. این بنای تاریخی در قرن نهم هجری قمری ساخته شده و در سال ۱۳۸۱ با شماره ۷۶۶۰ به عنوان اثر ملی به ثبت رسیده است.
یزد از شهرهای قدیمی ایران است. بنای آن را که بیش از آن کثه نام داشته، به یزدگرد دوم ساسانی نسبت می‌دهند. کثه قلعهٔ مستحکمی بود و حومه‌ای در کنار کویر داشت، دارای دو دروازه آهنین ـ دروازهٔ ایزد و دروازه‌ی مسجد بود. به گفته ابن حوقل و یاقوت حموی، یزد جزو استخر فارس بوده است. یزدگرد سه تن از سرداران خود ـ بیده، میبد و عقدا ـ را مأمور کرد تا سه ده در کثه بسازند و آنان به ترتیب ده بیده، ده میبد و ده عقدا را ساختند. در دوره ساسانیان رفته‌رفته شهر آباد شد.
شهر یزدمملو از آثار تاریخی و باشکوهی است که جهانیان را وادار به تحسین کرده است. عماراتی همچون: مسجد جامع یزد، زندان اسکندر، بقعه دوازه امام، خانه‌ی لاری‌ها، بقعه سید رکن‌الدین و ... که هر کدام نمونه‌ی خارق‌العاده‌ای از تمدن و فرهنگ ناب ایرانی بوده و علاوه بر معرفی هویت چندین هزارساله‌ی این سرزمین، بخشی از هنر، عشق و ذوق سازندگان دوران مختلف را به مردم سراسر دنیا بازگو می‌کنند.
جغرافیا و همسایگی بقعه سید گل سرخ
بقعه سید گل سرخ در استان یزد، شهر تاریخی یزد، در خیابان سید گل سرخ، محله‌ی سرچشم و بیرون از دروازه‌ی کوشک نو قرار گرفته است. قطعا برای بازدید از این مکان تاریخی و ارزشمند ایران کهن، سفر به دیار دارالمومنین که از القاب شایسته‌ی استان یزد به شمار می‌رود، امری بدیهی خواهد بود. دیدار آثار تاریخی برجای‌مانده از دل تاریخ بسیار جالب و حیرت‌انگیز است.
تاریخچه بقعه سید گل سرخ
بقعه سید گل سرخ یزد، یکی از مجموعه‌های ارزشمند تاریخی شهر یزد به شمار می‌آید که متشکل از قبرستان، آب‌انبار، بازارچه، خانه‌آقا، نمازخانه و حسینیه است. طبق نوشته‌های تاریخی، کارشناسان قدمت ساخت این مجموعه را متعلق به قرن نهم هجری قمری می‌دانند. این بنای کهن همواره به عنوان مکانی مقدس و قابل احترام در بین مردم استان یزد، تلقی می‌شود. در این اثر ارزشمند تاریخی شمایل قبری مشاهده می‌شود که براساس کتیبه‌ی نصب شده در آن، متعلق به سیدمعزالدین بن شرف‌الدین علی بن شمس‌الدین محمد بن تاج‌الدین است. احمد کاتب مشهور به سیدسرچم در مورد این بقعه نوشته است: درجنب آن مزار آسوده است و او مرد تارک مجذوب بود و آنچه بگفتی اکثر همان بودی و اکابر یزد او را منقاد بودند و چون درسال ست و خمسین و ثمانمائه (۸۵۶ هجری) وفات کرد، او را در این مقام دفن کردند و این مزار، عمارت کردند و مردم به زیارت روند و مراد یابند. جامع مفیدی نیز از آرامگاه سید حسین گل سرخ که در سرچم قرار دارد، نام برده و ایشان را از اقطاب می‌خواند. وی در وصف کرامات سید گل سرخ سخنانی ثبت کرده و از وی به نام سید حسین یاد می‌کند. این درحالی است که هیچ اسمی از لقب و نسب ایشان برده نمی‌شود. اکثر مردم نیز او را به نام سیدحسین پسر امام موسی‌بن‌جعفر(ع) می‌شناسند که احتمالا از دلایل ادای احترام و مقدس شمردن این مکان محسوب می‌شود. به نظر می‌رسد، حضور قبر پیرحسین بن استادحسن (فوت‌شده در سال ۹۷۹) در این محل از جمله دلایل نام‌گذاری بقعه به نام سیدحسین است که امروزه سنگ قبر وی روی دیوار غربی بازارچه قرار گرفته است. مرحوم آیتی نیز علاوه بر معرفی کردن آرامگاه سید گل سرخ به سنگ قبر ذکرشده اشاره کرده و آن مزار را محل دفن شرف‌الدین علی وصی سیدرکن‌الدین بیان می‌کند. این درحالی است که ایرج افشار توانست شجره‌نامه‌ای از افراد خاندان شرف‌الدین تهیه کند. وی با استفاده از تعلیقات تاریخ یزد جعفری و براساس تاریخ‌های یزد، به این مهم دست یافت. ایرج افشار با مقایسه کردن و تطبیق دادن شجره‌نامه‌ی ذکر شده و نام فرد فوت شده که بر کتیبه‌ی بقعه سید گل سرخ حک شده است، گفته‌های مرحوم آیتی را به چالش کشیده و صحت آن‌ها را رد کرد. طبق نوشته‌ی ایرج افشار بر مولف تذکره‌ی جلالی هم در تشخیص هویت این مزار اشتباهی صورت گرفته است. وی مزار سید گل سرخ را همان سید سرچم معرفی می‌کند که در تاریخ جدید یزد شناخته شده است. اما مولف جامع مفیدی، سید سرچم و سید گل سرخ را دو شخصیت جداگانه معرفی کرده و این دو مزار را دو بقعه جداگانه در نظر می‌گیرد.
معماری بقعه سید گل سرخ
معماری بقعه سید گل سرخ، یکی از شاهکارهای قرن نهم هجری قمری محسوب می‌شود که علاوه بر مکانی مقدس در نزد مردم استان یزد، از محبوبیت فراوانی نیز برخوردار است. سازندگان این بنای شگرف تاریخی، در بخش شمالی آن، ورودی را تعبیه کرده‌اند که محل ورود و خروج تلقی می‌شود. گنبد ساخته‌شده‌ی این عمارات کهن، توسط هنرمندان کاشیکار تزئین شده و مصالح به کار رفته در آن از خشت و گل است. ازاره‌ی داخل بقعه به ارتفاعی بالغ بر یک متر از سنگ پوشیده شده است و بقیه‌ی سطح داخل بقعه را بوسیله‌ی گچ اندود کرده‌اند. در بخش گریو گنبد نیز طاق‌‌نماها و پنجره‌های فلزی مشاهده می‌شود که جالب و ستودنی است. طراحان و سازندگان آرامگاه سید گل سرخ، آن‌را مسقف به تاق و تویزه با قد پای کوتاه و قوس جناقی طراحی کرده و ساخته‌اند. کف درون بقعه را نیز از سنگ پوشانده و زیبایی جالبی را به آن بخشیده‌اند. البته پشت بام و نمای بیرونی بقعه از آجر تشکیل شده و قدمت ساخت آن امروزی است. گنبد از گردونه‌ای برخوردار است که به کتیبه‌ی کاشی معرق با تصاویری اسلیمی و هندسی تزئین شده است. بخش بیرونی گنبد نیز از دو پوسته‌ی پیوسته با قوس شبدری کند تشکیل شده است. پیرامون عمارت اصلی مزار و چسبیده به دیوارهای آن که از ضخامت ۴.۱ متر و ابعادی برابر با ۵۵.۴*۴ متر برخوردار است، آثار خرابه‌ی چندین حجره برجای‌مانده‌است که بقایای آن به مدارس قدیمی شباهت بسیاری داشته که مردم یزد آن‌ها را به خانه‌ی سید گل سرخ می‌شناسند. زیارتگاه سید گل سرخ از دو درب تشکیل شده است که می‌توان به هر دو دسترسی داشت. یکی راهروی قدیمی که با تاق و تویزه مسقف شده، چهار قسمت با قوس جناقی و قد پای کوتاه و بین سقف راهرو و نورگیر دایره‌ای شکل نصب شده است. معماران و کارشناسان راهرویی جدید را برای این مکان تعبیه کرده‌اند که به خیابان متصل شده و مسقف به تاق ضربی است.
سازندگان این بنای تاریخی نقشه‌ی آن‌را به گونه‌ای طراحی کرده‌اند که می‌توان پس از پیمودن دهلیز یا راهرو به صحن نسبتا وسیع سید گل سرخ راه یافت. کف صحن با موزاییک پوشیده شده و در بخش شرقی سه صفه دو اشکوبه احداث شده است که داخل غرفه‌ی دوم سه پنجره‌ی فلزی قرار گرفته است. در طبقه پائین (طبقه تحتانی) صفه‌ها و طاقچه نیز تعبیه شده است.
سازندگان بقعه، در بخش غربی نیز دو پنجره که داخل صفه قرار گرفته و یک در ورودی احداث کرده‌اند. در بخش جنوبی، شمالی، شرقی و غربی داخل بقعه، چندین صفه با قوس جناقی مشاهده می‌شود. از دیگر آثاری که در این عمارت وجود دارد، می‌توان به کتیبه‌ای از کاشی معرق، منقوش به خط نسخ، با حاشیه‌ای مجزا در اطراف اشاره کرد که به صورت عمودی بالای قبر نصب شده است. در این حاشیه اسامی دوازده امام به خطی خوش و زیبا نوشته شده است که متاسفانه بخش‌هایی از آن و همچنین تاریخ فوت صاحب مزار از بین رفته است. اما با توجه به کتیبه‌های از این نوع می‌توان تاریخ آن‌را به قرن نهم هجری نسبت داد. روی دیوار قسمت غربی بازارچه که به مزار متصل است، قطعه سنگی سیاهرنگ نصب شده است که با خط زیبای نسخ، عبارت الله، محمد، علی و هذا مرقد استاد پیرحسین بن استاد حسن توفی فی تاریخ ربیع الاول سنه ۹۷۹ حک شده است.
از دیگر آثار باقی‌مانده‌ی این بنای کهن می‌توان از سردر ورودی نام برد که از قسمت داخل قطعه سنگی به ابعاد ۳۰ در ۵۰ سانتیمتر و متعلق به مسجدی احداث شده در سال ۱۰۵۳ است. بر این قطعه سنگ، اشعار انما المومنین اخوه نوشته شده است.
عمارت بقعه سید گل سرخ نه تنها از لحاظ قداست بلکه از لحاظ معماری کم‌نظیر و جالب توجه‌ی به کار رفته در آن، از محبوبیت و شهرت فراوانی نزد مردم یزد برخوردار است که هرساله بویژه در ایام نوروز شاهد حضور گردشگران و بازدیدکنندگان بیشماری از سراسر کشور است.
نویسنده: محبوبه حسنی