کرمان یکی از استان‌های ایران است که آثار معماری و تاریخی زیبایی در آن دیده می‌شود. در زمان حاکمیت قراختاییان در کرمان، نشانه‌های بسیار قوی از تمدن غنی و فرهنگ پیشرفته در قرن ششم در این خطه دیده می‌شود. در این دوره بناهای تاریخی بسیار زیادی با کارکردهای مختلف در کرمان ساخته شده که امروزه آثار کمی از آنها برجای مانده است. قبه سبز یکی از دیدنی های کرمان است که سابقه آن به دوره حاکمیت قراختاییان در این خطه می‌رسد. قراختاییان کرمان یکی از سلسله‌های ملوک‌الطوایفی ایران بود که نزدیک به ۸۳ سال بر کرمان حکمرانی کردند. به مناسبت لقب موسس آن براق حاجب به سلسله قتلغ خانی نیز گفته می‌شود. امروزه از این بنای زیبا، تنها یک ایوان باقی مانده است.
قبه سبز در خیابان ابوحامد کرمان یا بازار شاه سابق قرار گرفته است. این بنای زیبا یک مجموعه فرهنگی کامل را دربر می‌گرفت. این مجموعه بنا شامل دارالشفا، مسجد و بازار بوده است. طبق منابع تاریخی سازنده این بنا ترکان خاتون همسر براق حاجب بوده است که پس از مرگ وی با قطب‌الدین ازدواج کرد و پس از مرگ قطب‌الدین به مدت ۲۵ سال، خود شخصا حاکمیت کرمان را به عهده گرفت. با این توضیح می‌توان گفت که ساخت بنا توسط براق حاجب آغاز شده و ترکان خاتون آن را تکمیل کرده است. این اثر تاریخی در ۱۵دی ماه سال ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۲۴ به عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شد.
بنای قبه سبز را که مدرسه علمی بود، ترکان خاتون تکمیل کرد
ترکان خاتون زنی است که در شکل‌گیری تاریخ و تمدن کرمان تاثیر بسیار داشته است. شاید کمتر کسی بداند که یکی از عادل‌ترین و موثرترین حاکمان کرمان ترکان خاتون بوده است. در زمان حاکمیت این زن کاردان بر کرمان، این سرزمین شاهد تحولات بسیار بوده است. بسیاری از بناهای کرمان از جمله قنات‌ها، کاروان‌سراها، مساجد و بیمارستان‌ها و برخی راه‌های کرمان در عهد حاکمیت این زن احداث شدند. کرمان در حال حاضر به یکی از مراکز مهم و اصلی معماری تبدیل شده است. مقبره ترکان خاتون در مجاورت قبه سبز و در سمت راست آن قرار دارد که با نام مقبره سید خوش‌رو نیز شناخته می‌شود.
معماری قبه سبز
بنای قبه سبز را به دلیل داشتن گنبد فیروزه‌ای کاشی‌کاری شده، قبه سبز نامیدند
قبه سبز یک بنای کاشی‌کاری شده و عنوان قدیمی‌ترین نمونه کاشی‌کاری معرق ایران را به خود اختصاص داده است. گنبد بنا در حدود ۵۰ متر است و با کاشی‌های فیروزه‌ای تزیین شده است. دلیل نام‌گذاری این بنا به قبه سبز داشتن همین کاشی‌های فیروزه‌ای است. قبه سبز که یکی از باشکوه‌ترین بناهای کرمان است، در زمان اشغال کرمان توسط انگلیسی‌ها به‌عنوان یکی از عجیب‌ترین بناهای کرمان و بلندترین نقطه آن، در نوشته‌های سرپرسی سایکس شناخته شده است. اگر از کوه‌های صاحب‌الزمان کرمان نگاه کنید می‌بینید که تنها بنایی که به چشم می‌آید، گنبد قبه سبز است. مارکوپولو هم از قبه سبز به‌عنوان یک مجموعه ارزشمند در کرمان یاد می‌کند. از ویژگی‌های منحصر به فرد بنای تاریخی قبه سبز این است که هیچ چاه فاضلابی تا یک کیلومتری چاه آب قبه سبز دیده نمی‌شود. یکی از کارشناسان میراث فرهنگی براین عقیده است که در بنای قبه سبز علاوه بر کاشی‌کاری، گچ‌بری و حتی طلاکاری نیز به کار رفته است.
قبه سبز یک مدرسه علمی بود که به مناسبت داشتن سبک متفاوت تدریس با سایر مدارس هم‌عصر خود، توسط پژوهشگران دانشگاه علمی نیز نامیده می‌شود
بنای قبه سبز در عصر خود با عنوان مدرسه شناخته می‌شد و کارکرد آن آموزش به محصلان بوده است. منابع تاریخی نشان می‌دهد که اساتیدی که در این مدرسه علمی به تدریس مشغول بودند، کسانی مثل شیخ محمود شبستری، مجد خوافی و سدیدالدین زوزنی بودند. این افراد از برجسته‌ترین اساتید عصر خود بودند که به کرمان آمدند و این امر نشان از اعتبار و بزرگی کار طرفین دارد. هر کدام از این اساتید در دانشگاه قبه سبز یک کرسی درس داشتند. در مدارس آن زمان این شیوه مرسوم نبوده است. از این جهت، به دلیل تفاوتی که در شیوه آموزش در مدرسه علمی قبه سبز با سایر مدارس آن زمان دیده می‌شود، برخی پژوهشگران آن را دانشگاه قبه سبز نامیده‌اند. این مرکز علمی یکی از شاخص‌ترین مراکز علمی هفت قرن اخیر بوده و بیش از ۲۰۰ سال فعالیت داشته است.
قسمت اعظم بنای قبه سبز در اثر عوامل طبیعی به‌ویژه وقوع زلزله در سال ۱۳۱۴هجری قمری آسیب بسیار دیده است. در این بنا حفاری‌های باستان‌شناسی نیز صورت گرفته و نشانه‌هایی از آثار معماری ارزشمندی از زیر بافت های مسکونی اطراف پیدا شده است. در حال حاضر سازمان میراث فرهنگی با همکاری استانداری در حال تملک و خریداری خانه‌های اطراف قبه است. قرار است پس از آزادسازی حریم این بنا، کارهای مرمتی، حفاظتی و حفاری‌های باستان‌شناسی آغاز شده و با کشیدن حصاری به دور محوطه قبه سبز و مشخص کردن حریم این بنای تاریخی، بنا احیا شود.
تصاویر قبه سبز کرمان از لاله خواجویی
اگرچه از این شاهکار عظیم تاریخی امروزه تنها یک ایوان برجای مانده است. اما اگر گذرتان به کرمان افتاد، حتما بازدید از این ایوان را در برنامه خود جای دهید. بازدید از این شاهکار علمی تاریخی که توسط یک زن بنا شده و نشان‌دهنده اهمیت علم در قرن ششم در سرزمین کرمان است، می‌تواند نشان‌دهنده وجود تمدن در جنوب شرق ایران باشد. علاقه‌مندان به تاریخ و تمدن قرون میانه ایران می‌توانند از این بنا دیدن کنند.
نویسنده: زهرا آذرنیوش