قدیم‌ها که مردم در حیاط خانه یا روی بام می‌خوابیدند، نقش ماه و ستاره‌ها، بخش از شب آن‌ها بود.
این گنبد آبی چتری بود که بالای سر آدم‌ها باز می‌شد تا هر شب یکی از قشنگ‌ترین صحنه‌های طبیعت را به نمایش بگذارد.
با مدرن شدن زندگی، ارتباط با طبیعت کم و کم‌رنگ شد. دیگر شاید شبی پرده سنگین را از جلوی پنجره کنار بزنیم تا گوشه‌ای از آسمان را ببینیم.
اکنون وجود افلاک‌نماها بیشتر از پیش می‌تواند به زندگی ماشینی ما زیبایی و آرامش ببخشد. افلاک‌نما یا آسمان‌نما معمولا گنبدی دارد که می‌توانیم زیر گنبد مینای آن بنشینیم و تصویری از آسمان بی‌پایان را تماشا کنیم.
اما افلاک‌نماها گذشته از این‌که ما را لحظاتی به دامن آسمان برمی‌گردانند و سرگرم می‌کنند، جایگاه مهمی در دانش ستاره‌شناسی دارند.
نخستین بار در سال ۱۹۲۳ بود که یک شرکت آلمانی افلاک‌نما ساخت.
افلاک‌نما پروژکتوری نوری یا دیجیتالی دارد که در مرکز نیم‌کره گنبدی آن نصب می‌شود. با کمک ابزار می‌شود در آن پدیده‌هایی را مانند خورشیدگرفتگی، ماه‌گرفتگی، حرکت سیاره‌ها و شفق تماشا کرد.
افلاک‌نمای خیام در شهر نیشابور، نزدیک آرامگاه خیام واقع شده است.
حدود ۳ هزار افلاک‌نما در دنیا ساخته شده که ۸۰ عدد از آن‌ها در آلمان قرار دارد. اما وجود این بناها به آلمان محدود نمی‌شود. شهرهای زیادی در دنیا هستند که اخترسرا دارند. یکی از این شهرها نیشابور در کشور ما است که سال‌ها است یک افلاک‌نمای نیمه‌کاره گوشه دلش دارد.
در نیشابور، جایی در نزدیکی آرامگاه خیام که از مهم‌ترین جاهای دیدنی نیشابور است، بنایی گنبدی شکل می‌بینیم که کلنگ ساخت آن در سال ۱۳۷۷ به زمین خورده است. طی این سال‌ها گنبد زیبای آن کم‌کم شکل گرفت و ساخته شد، اما همچنان و هنوز در دست ساخت باقی مانده است.
مجتمع فرهنگی افلاک‌نمای خیام ۲ هزار و ۸۸۹ متر مربع زیربنا دارد. ۲ هزار و ۸۰۰ متر مربع از آن سقف دارد؛ ۳۷ متر مربع رواق کناری آن است و ۵۲ متر مربع کنسول و پیشامدگی ساختمان و ورودی است. قطر گنبد آن حدود ۲۳ متر است.
این بنا سه طبقه دارد. طبقه منفی یک راهرو خروجی است و طبقه همکف سالن همایش با ظرفیت حدود ۴۰۰ نفر. درواقع افلاک‌نمای نیشابور در کنار کتابخانه، مرکز اطلاعات ستاره‌شناسی، سالن همایش و موزه، قرار است هدف‌های چندجانبه داشته باشد و به مرکز علمی مهمی در خاورمیانه تبدیل شود.
هزینه ساخت کره اصلی افلاک‌نمای خیام را یک خیر نیشابوری پرداخت کرده که رقمی بیش از یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان بوده است. مجری ساخت کتابخانه با ۳ هزار و ۶۰۰ متر مربع زیربنا، وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی است.
شرایط تحریم باعث شد چند سالی خرید تجهیزات برای افلاک‌نما به تعویق بیفتد. با رفع تحریم‌ها، کامل کردن این بنای گنبدی از سر گرفته شده است.
طی سال‌های گذشته قراردادی با شرکت زیمنس آلمان برای خرید تجهیزات دیجیتال و اپتیکال بسته شد و اکنون امید برای به پایان رسیدن این پروژه علمی جان گرفته است.
شما افلاک‌نمای خیام را از نزدیک دیده‌اید؟ از تجربه خود برای خوانندگان کجارو تعریف کنید.
نویسنده: مهتاب خسروشاهی