همدان یکی از زیباترین شهرهای ایران است که پایتخت بزرگ ماد و پاتخت دوران مختلفی از تاریخ ایران بوده است از این رو جاهای دیدنی همدان مانند بسیاری دیگر از شهرهای مهم ایران زیاد است و سفر به این شهر را هرگز نبتاید از دست داد. حتما بسیاری از گردشگران که به تاریخ ایران علاقمند هستند به این شهر زیبا و سردسیری سفر می‌کنند.
یکی از مهمترین جاهای دیدنی همدان، آٰرامگاه پزشک و فیلسوف بزرگ جهانی بوعلی سینا بوده که هر مسافری که به همدان سفر میکند حتما از این بنای زیبا و از این آرامگاه مهم بازدید میکند.
موقعیت جغرافیایی
استان همدان شهرستان همدان
شماره ثبت: ۱۸۶۹
تاریخ ثبت ملی: ۲۱ اردیبهشت ۱۳۷۶
آرامگاه شیخ‌الرئیس بوعلی سینا
ابن سینا کیست؟
ابن سینا زاده‌ی ۳۵۹ هجری خورشیدی در بخارا و درگذشته‌ی ۴۱۶ در همدان، پزشک، شاعر، فیلسوف و دانشمند بزرگ ایران‌زمین است. او نویسنده‌ی کتاب شفا و القانون فی الطب یکی از معروف‌ترین آثار تاریخ پزشکیو بسیاری دیگر است.
اگر رساله‌های کوچک و نامه‌های وی را نیز به شمار بیاوریم، به ۲۵۰ عدد بالغ می‌شود و تقریبا مشتمل بر همه موضوعاتی است که در قرون وسطی می‌شناختند. البته تعدادی از بهترین کتب ابن سینا در حمله‌ای که به اصفهان شد، از بین رفت. جرج سارتن در کتاب تاریخ علم، ابن سینا را مشهورترین دانشمند ایران زمین می‌شناسد.
به دلیل آنکه در آن عصر، عربی زبان رایج آثار علمی بود، ابن سینا و سایر دانشمندان ایرانی که در آن روزگار می‌زیستند کتاب‌های خود را به زبان عربی نوشتند. بعدها بعضی از این آثار به زبانهای دیگر از جمله فارسی ترجمه شد.
افزون بر این، ابن‌سینا در ادبیات فارسی نیز دستی قوی داشته‌است. بیش از ۲۰ اثر فارسی به او منسوب است که از میان آنها انتساب دانشنامه علائی و رساله نبض بهاو مسلم است. آثار فارسی ابن‌سینا، مانند سایر نثرهای علمی زمان وی، با رعایت ایجاز و اختصار کامل نوشته شده‌است.
آثار فراوانی از ابن‌سینا به جا مانده و یا به او نسبت داده شده که فهرست جامعی از آنها در فهرست نسخه‌های مصنفات ابن سینا آورده شده‌است. این فهرست شامل ۱۳۱ نوشته اصیل از ابن سینا و ۱۱۱ اثر منسوب به او است که البته بسیاری از این رسالات و کتاب‌ها در چندین مجلد تالیف شده است.
بنای آرامگاه شیخ‌الرئیس ابن سینا در میدان بوعلی سینا در مرکز شهر همدان واقع شده است. این بنا در ضلع غربی خیابان بوعلی شهر همدان قرار دارد. این مکان روزگاری منزل ابوسعید دخدوک از دوستان ابن سینا بوده که اکنون نیز در کنار او به خاک سپرده شده است. این محل در آن زمان در کنار شهر قرار داشته و تا اواخر قرن سیزدهم هجری نیز معماری بنا همانند چهارطاقی کوچکی به عنوان مقبره بر مزار آن دو قرار داشته است.
چون این چهارطاقی به مرور زمان فرسوده و در حال تخریب بود، یکی از شاهزاده‌های قاجار به نام «نگار خانم» دختر «شاهزاده عباس میرزا» ولیعهد «فتحعلی شاه» درصدد تجدید این بنا و تعمیر آن برآمد. به دستور وی به جای این چهارطاقی قدیمی، گنبدی از آجر ساخته شد و دو سنگ، یکی روی مزار ابن سینا و دیگری روی مزار ابوسعید قرار گرفت. پس از ساختن این بنای جدید، سنگ قبرهای قدیمی در سرسرای آرامگاه جدید قرار داده شدند.
در شمال آرامگاه، خانه‌های مسکونی و در قسمت جنوب آن حیاط آرامگاه قرار داشت. کتابخانه‌ی آرامگاه که ۶۴۹ جلد کتاب داشته، به قرائت‌خانه‌ی ابوعلی‌سینا موسوم بوده است. در داخل آرامگاه در اطراف سنگ قبر بوعلی سینا و ابوسعید، نرده‌ی چوبی کوتاهی ساخته شده بود.
اعضای انجمن آثار ملی ایران تصمیم گرفتند که بنای جدید آرامگاه بوعلی بر اساس معماری قدیم و جدید ساخته شود. در نتیجه در خرداد ماه سال ۱۳۲۴، طراحی نقشه‌ی این بنا بین مهندسان و فارغ‌التحصیلان رشته‌ی معماری به مسابقه گذاشته شد. بین طرح‌های ارائه شده، طرح آقای مهندس «هوشنگ سیحون» مورد قبول جناب مهندس محسن فروغی و آندره گدار که جزو افرادی بود که زمان بسیاری را در ایران جهت شناخت معماری ایران سپری کرده و مدیر کل فنی موزه‌ی باستان شناسی ایران بود واقع شد و به عنوان جایزه نیز اجرای این پروژه به ایشان واگذار شد.
طرح مزبور از «گنبد قابوس» یکی از عظیم‌ترین شاهکارهای معماری عصر ابن سینا، مقبره‌ی قابوس ابن وشمگیر شاعر و خوشنویس اقتباس شده است که از امیران سلسله زیار و حاکم طبرستان و گرگان بود. اگرچه سبک معماری این دو بنا بسیار با هم تفاوت دارد ولی می‌توان ایده‌ی اولیه معمار بنا را از این بنای باشکوه دانست.
زمان ساخت مقبره‌ی کنونی ابن سینا
یکی از تفاوت‌های ظاهری مقبره‌ی ابن سینا با گنبد قابوس در این است که گنبد قابوس ده ستون و آرامگاه ابن سینا ۱۲ ستون دارد. این دوازده ستون در واقع نشانگر ۱۲ دانشی هستند که ابن سینا بر آنها احاطه داشته است. والبته معماری بنای مقبره ی ابن سینا تنها برداشتی ظاهری از بنای گنبد قابوس است که به شیوه ی مدرن اجرا شده است و گویی ساختار بنای گنبد قابوس را بیننده به چشم می‌بیند. یعنی فاصله‌ی بین ستون‌ها در گنبد ابن سینا، باز و در گنبد قابوس بسته است. آرامگاه بوعلی نصف ابعاد گنبد قابوس است.
مقبره ابن سینا
در اواسط سال ۱۳۲۶ هجری شمسی، انجمن آثار ملی تصمیم به اجرای طرح ساختمان آرامگاه گرفت. در آن هنگام مهندس سیحون برای تکمیل مطالعات خود به پاریس سفر کرده بود. پس از آگاهی از تصمیم انجمن در خرداد سال ۱۳۲۸، طرح‌های اجرایی آرامگاه را به عنوان پایان‌نامه به دانشکده هنرهای زیبای پاریس ارائه و سپس در تیر ماه همان سال آن را برای اجرا به انجمن ارسال کرد. در اوایل سال ۱۳۲۸ بین انجمن آثار ملی ایران و شرکت ساختمان‌های کشور (شرکت نسبی مهندس ابتهاج و شرکا) قرارداد قطعی ساختمان بسته شد و در خرداد ماه همان سال، کار بنای ساختمان آرامگاه آغاز شد.
گنبد قابوس عکس از: حمزه محمد حسینی خبرگزاری مهر
پس از تخریب مقبره‌ی قدیمی و گشودن قبر ابن‌سینا و ابوسعید، جمجمه و بخش‌های باقی‌مانده از استخوان‌های ابوعلی سینا و ابوسعید با حضور افراد معتمد و موثق، پس از تهیه‌ی صورت‌جلسه، در جعبه‌های مخصوص گذاشته شده و مهر و موم شدند تا پس از ساخت بنای جدید، مجددا دفن شوند.
ساخت بنای آرامگاه در سال ۱۳۳۰ به پایان رسید و در بهمن ماه همان سال به نمایندگان انجمن آثار ملی، تحویل داده شد. در روز پنجشنبه یازدهم اردیبهشت ماه سال ۱۳۳۱ هجری شمسی با حضور آقایان جهانسوز فرماندار همدان، ابطحی رئیس فرهنگ، ایزدیار بازرس فنی، رئیس شهربانی، نماینده انجمن آثار ملی و برخی از روحانیان پس از معاینه و بازدید، لاک و مهر جعبه‌های محتوی استخوان‌های ابوعلی سینا و ابوسعید دخدوک، استخوان‌ها با دقت کامل و رعایت موازین شرعی و آداب و رسوم معمول، کفن و دفن شد. قبر «ابوعلی سینا» در سمت راست مدخل آرامگاه و در سمت چپ او، قبر «ابوسعید دخدوک» قرار گرفته است.
جمجمه‌ی ابن سینا
در حیاط شرقی آرامگاه، روبروی در ورودی، در مقابل خیابان «بوعلی»، قبر شاعر ملی ایران «ابوالقاسم عارف قزوینی» قرار دارد.
تصویری که از ابن سینا در نسخه‌های کهن، در کتابخانه‌ها وکلیساها، در نسخه‌های قدیم کتاب‌های اروپایی و ترجمه‌های لاتین آثار او موجود است اصالت ندارد و بیشتر بر پایه‌ی حدس و گمان است. به همین جهت انجمن آثار ملی تصمیم گرفت مجسمهای از او تهیه کند. برای همین لازم بود بر اساس مآخذ و مدارک موجود، تصویری از ابن سینا طراحی شود.
از این رو، کمیسیون‌های متعددی از دانشمندانی که با آثار شیخ و شرح حال او آشنایی داشتند تشکیل شد و با توجه به اطلاعاتی که درباره‌ی او به قلم خود وی و نیز شاگردش «ابوعبید» و همچنین نوشته‌ی «بیهقی» در تتمه‌ی «صوان الحکمة» به‌دست آمده است، تصمیم بر این شد که تصویری از او به وسیله‌ی مجسمه‌ساز مشهور، آقای «ابوالحسن صدیقی» تهیه شود.
استاد «صدیقی»، تصویری تمام‌چهره از ابن سینا تهیه کرد که در بیست و یکمین جلسه‌ی هیأت مؤسسین انجمن آثار ملی، تصویب شد. قرار بر آن شد که همین تصویر، مبنای تهیه‌ی مجسمه‌ی ابن سینا نیز قرار بگیرد. سر انجام، در دی ماه ۱۳۲۸ خورشیدی، نیم‌رخی از چهره‌ی او طراحی شد.
مدتی بعد، از طرف انجمن آثار ملی به استاد «ابوالحسن صدیقی» مأموریت داده شد تا با توجه به تصویر تمام رخ ابن سینا، مجسمه‌ی ایستاده‌ای از او بسازد تا در میدان «بوعلی» در شهر همدان نصب شود. این کار نیز به عهده‌ی استاد صدیقی گذاشته شد. حاصل کار، مجسمهای شد به ارتفاع سه متر و ده سانتیمتر و عرض ۹۰ سانتیمتر و به وزن تقریبی چهار تُن. نیمی از این تندیس، از سنگ یکپارچه‌ی مرمر سفید قم تهیه شده و هم اکنون بر روی پایه‌ای در میدان «بوعلی» در انتهای خیابان «بوعلی» همدان قرار دارد.
از کارهای دیگری که کمیته‌ی جشن هزاره‌ی «ابوعلی سینا» برای بزرگداشت او انجام داد، تأسیس کتابخانه‌ای در جوار آرامگاه وی بود. در این مورد، نظر اعضای انجمن این بود که چون «ابن سینا» فیلسوف و دانشمندی جهانی است، لازم است که همه‌ی محافل علمی جهان در تأسیس کتابخانه‌ی او مشارکت داشته باشند. از این رو در سال ۱۳۲۹ خورشیدی، با تهیه‌ی یک اطلاعیه به زبانهای فارسی ، عربی، فرانسه و انگلیسی، از همه‌ی مؤلفان، مؤسسات فرهنگی و ناشران ایرانی و خارجی درخواست شد که کتاب‌هایی به انجمن آثار ملی ارسال کنند.
در نتیجه، کتاب‌های گوناگون علمی، تاریخی، ادبی و همچنین کتاب‌هایی که درباره‌ی «ابن سینا» یا از آثار آن بزرگمرد بود، از کشورهای مختلف به انجمن آثار ملی فرستاده شد. هم اکنون ۴۳۴۲ جلد کتاب فارسی و عربی در کتابخانه‌ی ابن سینا موجود است که سی جلد از آنها از کتاب‌های خطی است و برخی از آنها بسیار نفیس و قابل‌توجه است. ضمنا ۵۹۰ جلد کتاب به زبانهای فرانسه، انگلیسی، آلمانی و... نیز در کتابخانه وجود دارد.
ویژگی‌های بنای آرامگاه
ارتفاع هر پایه‌ی برج از کف زیرین آرامگاه تا زیر گنبد، نزدیک به ۲۳ متر است. پهنای (عرض) هر پایه در پایین ۱/۱۷ متر و در بالا ۹۲ سانتیمتر است. گنبد مخروطی‌شکل آن نزدیک به ۶ متر ارتفاع دارد. ارتفاع اطاق اصلی آرامگاه ۶/۱۰ و ارتفاع کلی بنا (از کف تا انتها) بیش از ۲۸ متر است.
در میان ۱۲ پایه برج، تخته سنگ مرمر یکپارچه‌ای به چشم می‌خورد که طول آن ۲/۵۵ و عرض آن بالغ بر یک متر است و کتیبه‌ای به خط ثلث بر آن نوشته‌اند. تخته‌سنگ فوق از آثار برجسته و مهمی است که در بنای باشکوه آرامگاه به کار برده‌اند زیرا در ضمن انجام عملیات مربوط به ساخت آرامگاه، تخته‌سنگ بزرگ تهیه‌شده برای این منظور در یک مرحله شکست و دوباره مجبور شدند سنگ فعلی را از کنار دریاچه‌ی ارومیه تهیه کرده و به همدان بیاورند.
در قسمت بالای دیوارهای داخلی محوطه‌ی مربع‌شکل آرامگاه، بیست بیت قصیده‌ی معروف «عینیه» که از آثار ادبی شیوای ابن سینا در حکمت و فلسفه به شمار می‌آید و حکیم آن را در کمال فصاحت و بلاغت راجع به مراحل مختلف سیر روح انسانی و ارتباط آن با عالم جسمانی سروده است، بر روی ۴۰ لوح سنگی از سنگ مرمر هر کدام به طول ۱/۱۰ متر و عرض ۰/۵ متر به خط ثلث برجسته نوشته شده است.
آرامگاه ابوعلی سینا دارای دو تالار (شمالی و جنوبی) است. در حال حاضر تالار جنوبی به عنوان موزه، به محل نگهداری سکه، سفال، برنز و سایر اشیای کشف شده مربوط به هزاره‌های قبل از میلاد و دوران اسلامی اختصاص یافته و در تالار شمالی کتابخانه‌ای مشتمل بر ۸ هزار جلد کتاب خطی و چاپی نفیس ایرانی و خارجی و غرفه‌هایی مربوط به آثار ابوعلی سینا و شعرا و نویسندگان همدانی نگهداری می‌شود. در غرفه آثار بوعلی، عکسی از جمجمه‌ی او در معرض دید گذاشته شده که گمان می‌رود به هنگام تخریب مقبره‌ی قدیمی تهیه شده است.
بر بالای در منتهی به خیابان سمت رودخانه بر لوح مرمرین، یک رباعی از بوعلی (که به اشتباه به عمر خیام نسبت داده‌اند) نوشته شده است.
هرچند که بنای این آرامگاه باشکوه به سال‌های اخیر بازمی‌گردد، اما با وجود این، نه تنها از هر لحاظ با مجلل‌ترین بناهای تاریخی کشور برابری میکند بلکه از لحاظ رعایت اصول مهندسی و نکات فنی ساختمانی، بر بیشتر آثار تاریخی کشور برتری دارد. مکمل این بنا، بوستانی به شکل نیم‌دایره با فضای سبز است و تندیسی از ابوعلی سینا در حالی که کتابی در دست دارد، در ضلع شرقی میدان نصب شده است. ارتفاع پیکره بیش از ۳ متر، عرض آن ۹۰ سانتیمتر و وزن آن ۴/۵ تُن است که از سنگ مرمر سفید قم به صورت یکپارچه توسط هنرمند معاصر «ابوالحسن صدیقی» به سفارش انجمن آثار ملی تهیه و به شهر همدان اهدا شد. در قسمت پایه مجسمه بر روی لوح سنگی ابیاتی به خط نستعلیق نوشته شده است.
نویسنده: حمیده کریمی