اگر مقصد سفرتان به استان سیستان و بلوچستان است یا تصمیم گرفتید از این استان دیدن کنید بدانید یکی از بهترین و هیجان‌‌انگیزترین سفرهای زندگی‌تان را شروع کرده‌اید، چراکه در سیستان می‌توانید به قلب تاریخ و دوران باستان این خطه سفر کنید. دوران برنز و شهرنشینی این منطقه از سرزمین‌مان را می‌توانید در شهر سوخته، شکوه و عظمت امپراطوری هخامنشی را در شهر مدفون شده‌ی دهانه‌ی غلامان ببینید. برای دیدن جلوه‌ای از بزرگی پادشاهی اشکانیان و ساسانیان هم سری به کوه خواجه و قلعه سام بزنید و در نهایت تمدن و فرهنگ باشکوه ایران عزیزمان را در ده‌ها محوطه و آثار به یادگار مانده در سیستان و بلوچستان ببینید. با کجارو همراه باشید تا با یکی از جلوه‌های تمدن ایران زمین در دوران هخامنشیان آشنا شوید.
شهر دهانه غلامان یکی از مهمترین و با اهمیت‌ترین مکان‌هایی که از دوران هخامنشیان به یادگار مانده و تنها شهری که تاکنون از این زمان در ایران شناخته شده است. از آنجایی که در این شهر خانه‌های مردمان، ساختارهای مذهبی، نظامی، اداری و صنعتی در کنار هم قرار دارد از نظر باستان‌شناسی از اهمیت بالایی برخوردار است.
دهانه غلامان، شهری خشتی
داریوش شاه گوید: «بخواست اهورامزدا این است کشورهایی که من جدا از پارس گرفتم. من بر ایشان فرمانروایی کردم... زَرَکَ... هَرَوَیتیش...»
«کتیبهی داریوش بزرگ در شوش»
دهانه غلامان شهری از روزگار نخستین پادشاهان هخامنشی است که بر پهنه‌ی سیستان عزیز ایران می‌درخشد. وسعت این شهر حدود ۱۰۰ هکتار است. بخش مرکزی آن ۸۸ هکتار مساحت، یک و نیم کیلومتر طول و ۳۰۰ تا ۸۰۰ متر عرض دارد. معماران هخامنشی این شهر را از خشت و گل ساخته‌اند و مانند سایر استقرارهای باستانی منطقه‌ی سیستان با طرح و نقشه چند متر بالاتر از سطح زمین‌های اطراف و زمین‌های قابل کشاورزی بنا کرده‌اند. این کار باعث می‌شد تا شهر از سیلاب‌های رود هیرمند در امان بماند و زمین‌هایی که برای فعالیت کشاورزی مناسب است اشغال نشود. از شهر هخامنشی دهانه غلامان وسایل زندگی مردمان به‌دست نیامده و در آن گورستان پیدا نشده است.
کشف دهانه غلامان
سال ۱۹۶۰ میلادی که هیئتی از باستان‌شناسان ایتالیایی به سرپرستی امبرتو شراتو در این منطقه به بررسی می‌پرداختند این محوطه را کشف کردند. از سال ۱۹۶۲ تا ۱۹۶۵ میلادی این هیئت ایتالیایی این محوطه را کاوش کردند. سال‌های ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۴ خورشیدی باستان‌شناس ایرانی به نام سید منصور سید سجادی کاوش‌های این محوطه را بر عهده گرفت. در دهه‌های اخیر نیز بررسی‌های ژئوفیزیکی به‌منظور مشخص کردن ساختارهای معماری شهر دهانه غلامان توسط کوروش محمد خانی انجام گرفته است.
دهانه غلامان، زرک یا زارین؟
«... ثی یَم زَرَکا: این زرنگی است ... : ثی یَم هَرَوَوتی ی : این رخجی است»
«کتیبهی اردشیر سوم در تخت جمشید»
در کتیبه‌های دوران هخامنشی از جمله بیستون نام ساتراپ و ایالتی در سیستان به نام زرک آمده است. ا زرنکا، زرنکه، درنگیانه، درانگیس، درنگه، داردانه و زرنگز دیگر نام‌هایی است که به این ایالت اطلاق می‌شود. در سال‌های ۵۴۵ و ۵۳۹ پیش از میلاد کوروش کبیر پادشاه هخامنشی زرنگیان را مطیع امپراطوری خود کرد. زمانی که کوروش به جنگ با سکاها در شرق ایران می‌رود در بیابان دچار قحطی آذوقه می‌شود. زرنگیان ۳۰ هزار بار غله به وی کمک می‌کنند و به جای آن از پرداخت مالیات معاف می‌شوند. این قوم در تاریخ به اورگت Evergetáe به معنای یاری‌کننده و خیرین معروف شدند.
برخی از پژوهشگران معتقدند که شهر دهانه غلامان سیستان همان شهر زرک کتیبه‌های هخامنشی و زارینی است که مورخان یونانی از آن نام برده‌اند. اما پژوهش‌های اخیر احتمال می‌دهد که ایالت زرک جایی دیگر در سیستان و شاید در بین محوطه‌های دلتای رود بیابان که از دوران هخامنشی باقی مانده‌اند باید آن را جستجو کرد. بنابراین عده‌ای معتقدند شهر دهانه غلامان همان شهر زارین یا زرین است که در زمان داریوش اول یا بزرگ بنا شده است. احتمال می‌رود زرین محل استقرار حاکمان هخامنشی و استقرار نیروهای نظامی به‌منظور کنترل منطقه بوده است.
وجه تسمیه دهانه غلامان
منبع عکس:iranatlas.info
در نزدیکی این شهر دهانه و تنگه‌ای وجود دارد که در گذشته‌ها یکی از راه‌های ورودی به فلات ایران بوده است و در دو قرن گذشته غلامان آفریقایی را از این راه به ایران می‌آوردند.
کشفیات دهانه غلامان
منبع عکس:iranatlas.info
وقتی پا به این شهر باستانی بگذارید و در خیابان‌ها و کوچه‌های آن قدم بزنید خانه‌ها و بناهای خشتی این شهر شما را به حال و هوای ۲۵۰۰ سال پیش می‌برد. این شهر به واسطه‌ی کانال یا آبراهه‌ای به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم شده است. در بخش شمالی مردمانی از اشراف و نجبا بودند و در بخش جنوبی مردمان عادی زندگی می‌کردند. مهمترین یافته‌های دهانه غلامان ساختارهای مذهبی، مسکونی، اداری، نظامی و صنعتی است. در کاوش‌های این شهر تعداد ۲۷ بنای خشتی قابل تشخیص کشف شده که شامل ساختمان‌های اصلی و منفرد با کاربری‌های همگانی، مذهبی و اجتماعی است. در تمامی بناهای این شهر به‌کارگیری خشت عمومیت داشته است. یکی از انواع خشت‌هایی که در این ساختارهای معماری استفاده شده، خشت‌های هلالی است که ساخت و استفاده از این نوع به هزینه و فکر بیشتری احتیاج دارد.
ساختمان شماره‌ی سه، بنایی مذهبی
عکس از:safa_b_mah@
مهمترین بنای دهانه غلامان ساختمانی است که به ساختمان شماره‌ی سه معروف است که نوع مصالح به کار رفته در آن و شکل عناصر معماری آن نشان می‌دهد که کارکرد مذهبی و آیینی داشته است. وجود این سازه حاکی از بودن کاهنین و روحانیون مذهبی در جامعه‌ی شهری دهانه غلامان است. از این بنا اجاق‌ها، محراب‌ها، سکوها و آتش‌دان‌ها، قربانگاه‌ها و نیایشگاه‌ها به دست آمده است. کاوشگر ایتالیایی این شهر؛ شراتو معتقد است این ساختمان به یک مذهب هندی - آریایی تعلق دارد و مرحله‌ای از پرستش و سنت محلی را نشان می‌دهد که شاید در ارتباط با مراحل اولیه‌ی دین زردتشتی باشد.
ساختمان شماره‌ی ۱۵، بنایی مذهبی- صنعتی
منبع عکس:hamshahrionline.ir
این ساختمان خشتی در شمال غربی شهر قرار دارد و از ۳۶ اتاق در اطراف یک حیاط مرکزی تشکیل شده است. در این بنا دیواری وجود دارد که در ساخت آن لوله‌های سفالی به کار رفته است. برای ساخت این دیوار ابتدا حدود ۶۰ سانتی‌متر از دیوار ساخته شده و سپس لوله‌های سفالی را در فاصله‌های ۲۰ تا ۲۵ سانتیمتری از هم روی دیوار گذاشته و بقیه دیوار را ساخته‌اند. در داخل ساختمان نیز محرابی کشف شد. این بخش یک کارگاه صنعتی- مذهبی بوده که به احتمال زیاد خدمتکاران آن کاهنین و روحانیون بوده‌اند.
پادگان نظامی
در بخش جنوبی دهانه غلامان و دو کیلومتری شهر می‌توانید بقایای پادگان نظامی این شهر باستانی را ببیند. از این پادگان برج، بارو، قلعه و دیوارهای بزرگ دفاعی با ۲۰۰ متر طول و حدود ۳ تا ۴ متر پهنا باقی‌مانده. ممکن است این بقایا محل تجمع و استقرار نیروهای نظامی بوده است.
نقاشی‌ها
نقاشی‌های شهر دهانه غلامان در ساختمان شماره‌ی ۱۵ یافت شده است. موضوع یکی از نقاشی‌ها صحنه‌ی شکار است و ارابه‌رانی را سوار بر ارابه‌ای دو چرخ با اسب نشان می‌دهد که در حال شکار و تیراندازی با کمان به سمت یک گراز است. نقش شتری دو کوهانه با رنگ سیاه و اسبی که دارای زینی مانند گلیم یا کجاوه را دارد از دیگر تصاویر و نقاشی‌های یافت شده در این شهر است.
شغل مردمان دهانه غلامان
عکس از:مجید ملکی
نتایج به دست آمده از شهر دهانه غلامان و آثار کشف شده نشان می‌دهند مردمان این شهر به کارهای تخصصی در زمینه های مختلف از کشاورزی و دامداری گرفته تا فعالیت‌های صنعتی، بازرگانی، هنری و معماری می‌پرداختند. مدیریت شهر نیز با یک نظام اداری قوی بوده است. فعالیت‌های شکار و ماهیگیری کم انجام می‌شده اما احتمالا در نزدیکی دریاچه هامون رواج بیشتری داشته است.
سرنوشت دهانه غلامان
مردمان دهانه غلامان این شهر را بعد از ۱۵۰ تا ۲۰۰ سال سکونت به آرامی ترک کرده‌اند و شاید به شهری دیگر رفتند و یا در مکان دیگری شهری جدید بنا کردند. ساکنین شهر تمامی اشیا و لوازم خود را با خود برده‌اند. تنها داده‌ی منقول این شهر هخامنشی که در کاوش‌های باستان‌شناختی کشف شده است سفال و تعدادی پیکره‌های کوچک حیوانی مانند گاو و انسانی با صورت‌های خشن و زمخت است. متروک شدن این شهر به‌یک‌باره و به دلایل نظامی یا جنگ نبوده است بلکه مانند سایر شهرهای باستانی شرق ایران و خطه سیستان دلایل زیست‌محیطی و طبیعی عامل بوده است. تغییر جهت منابع و ذخایر آبی منطقه موجب شده است این شهر برای همیشه خاموش شود. بعد از رفتن مردمان در اواخر سده‌ی پنجم و اوایل سده چهار پیش از میلاد بیابان‌گردان و چوپانان برای مدت کوتاه و به‌صورت فصلی از شهر استفاده کردند و در نهایت شن‌های روان سیستان و بادهای آن غلامان را برای دو هزار سال مدفون کرد.
سفر به دهانه غلامان
منبع عکس:hamshahrionline.ir
برنامه سفرتان به دهانه غلامان را به گونه‌ای ترتیب دهید که بتوانید از سایر جاهای دیدنی استان سیستان و بلوچستان دیدن کنید چراکه نمی‌شود به این خطه از ایران سفر کرد و به کوه خواجه، کرکویه، قلعه سام، قلعه تپه، شهرسوخته و سایر جاذبه‌های باستانی و موزه‌ها سری نزد. فاصله دهانه غلامان تا شهر سوخته حدود ۵۶ کیلومتر و تا کوه خواجه ۵۵ کیلومتر است.
برای دیدن شهر هخامنشی دهانه غلامان به شهرستان زهک استان سیستان و بلوچستان بروید. این شهر از جاهای دیدنی زابل است و در ۴۴ کیلومتری جنوب شرقی این شهر، در نزدیکی روستای قلعه نو قرار دارد. می‌توانید جاده زاهدان به زابل را در پیش بگیرید و در مسیرتان از محوطه جهانی شهرسوخته دیدن کنید.
اقامت در نزدیکی دهانه غلامان
در کنار سفر به سیستان و بازدید از دهانه غلامان می‌توانید شب را در اقامتگاه بومگردی روستای قلعه نو و در مکانی سنتی سپری کنید.
شرقی جنوبی‌ام...
شرقی جنوبی‌ام
با شانه‌هایی تا آسمان سهیل و بی‌انتهایی از ماسه‌زار
تاج زمردین هامون بر سرم و طراز دامن فیروزه‌ای‌ام، دریای مکران
قلب آتشفشانی‌ام تفتان، دست در دست آسمان پرستاره ایستاده است
شاخ و برگ نخل و زیتون و چیکو
گیسوان بهاری هزاران ساله‌ی سرو و انجیر
میراث بان کودکان شادمان و زنان و مردان خرد و صداقتم
مشتاق و منتظر، گلیم رنگارنگم گسترده، خوراک نباهگ و چنگالی
هنوز برای پذیرفتن مهمان جنوبی‌ام گرمم، گسترده‌ام
«شاعر ناشناس»
نویسنده: اکرم زمانی نوری