آسیاب بادی مچی در کنار قلعه مچی در نزدیکی زابل و شهر سوخته قرار دارد و از مهم‌ترین آسیاب‌های بادی سیستان و جاهای دیدنی زابل است. هرچند زمان و مکان پیدایش آسیاب‌های بادی دقیقا مشخص نیست اما سیستان نخستین جایگاه آسیاب‌های بادی را در ایران دارد.
در حاشیه مرزهای شرقی ایران که در مسیر بادهای موسمی قر ار دارد و فاقد آب‌های روان سطحی به مقدار کافی است از دیر باز استفاده از نیروی باد برای بکار انداختن آسیاب‌های بادی معمول بوده است و هم اینک نیز در بعضی نقاط رواج دارد. استان سیستان و بلوچستان دومین استان پهناور کشور در جنوب شرقی ایران واقع است. شمال استان، برآمده از آبرفت‌های رودخانه هیرمند، که یکی از دریاچه‌های آب شیرین ایران را در خویش جای داده است. دشت سیستان در گروه اقلیم بیابانی میانه قرار دارد، این شرایط در مجموع باعث خشکی فیزیکی شدید محیط بوده است و در سال‌هایی که میزان ورودی آب رودخانه هیرمند کاهش می‌یابد، خشکسالی‌های مخرب توسعه پیدا می‌کند. وزش بادهایی که در اواخر بهار تا پایان تابستان می‌وزد در تشدید نیاز و خشکی محیط موثر است. جنوب استان وسعت متنوع‌اش را با دریای عمان گره زده است و این وادی دارای طبیعتی کوهستانی است. مناطق جنوبی استان با توجه به مجاورت با دریای عمان و بهره‌گیری از بادهای موسمی اقلیم متفاوتی دارند به همین دلیل در این استان باتوجه به شرایط جغرافیایی و وزش بادها، آسیاب‌های بادی نیز به چشم می‌خورد. سیستان نخستین خاستگاه آسیاب‌های بادی در ایران است. در واقع اساس طر احی آسیاب‌های بادی بر مبنای باد است.
کوه خواجه، سیستان
در مورد زمان پیدایش آسیاب‌های بادی اطلاع دقیقی در دسترس نیست اما بر طبق گفته مورخان و سیاحان محتمل این است که زمان پیدایش آسیاب‌های بادی به دویست سال قبل از میلاد مسیح بر می‌گردد، درباره مکان پیدایش و زادگاه آسیاب بادی نیز حرف و حدیث‌های فر اوانی وجود دارد، اما آنچه محرز است اغلب محققان و مورخان در اینکه سیستان زادگاه آسیاب بادی است هم‌‌رای هستند. این تکنولوژی در حقیقت یکی از روش‌های ارتباط تجاری بر اساس مجاورت اقوام با یکدیگر و تسلط یک قوم بر قوم دیگر است، همچنین از طریق جاده ابریشم به سرزمین‌های شرق دور بخصوص چین منتقل شده است. آسیاب‌های بادی در مواردی همچون تهویه هوای منازل، کشیدن آب از چاه و آرد کردن غله مورد استفاده قرار می‌گرفته است. ایران با داشتن ۲۰۰۰ آسباد و آسیاب اولین كشور دارنده آسیاب‌های بادی است. هلندی‌ها این فناوری سنتی را طی جنگ‌های صلیبی از سیستان ایران گرفته‌اند.
طرز ساخت آسیاب‌های بادی سیستان بدین گونه است که در آغاز، برج بلندی مانند مناره می‌سازند. ساختمان آسیاب دارای دو بخش است. در بخش پایین، سنگ‌های آسیا قرار دارد كه بر اثر چرخش سنگ زیرین غلات را آرد می‌كند. در بخش بالا، چرخی قرار دارد كه با نیروی باد به حركت در می‌آید. بر اثر حركت چرخ و محور آن، سنگ زیرین آسیاب به چرخش در می‌آید. پس از پایان این بنای دو اشكوبه، سیستانی‌ها چهار شكاف در دیوار ایجاد می‌كنند. این شكاف‌ها همانند شكاف‌های تیراندازی در برج‌ها و باروها است. شكاف‌ها از درون تنگ‌تر می‌شوند. باد از میان این شكاف‌ها با نیروی بسیار به درون می‌وزد، مانند بادی كه از دم آهنگری خارج می‌شود.
مسعودی درباره سرزمین آسیاب‌های بادی اینگونه می‌گوید:
سیستان سرزمین شن و باد است. در آنجا باد آسیاب‌ها را به گردش در می‌آورد و آب را از رودخانه بالا می‌كشد و زمین‌ها با این آب آبیاری می‌شود. در هیچ نقطه جهان بیشتر از سیستان از باد استفاده نمی‌كنند.
استخری نیز در این‌باره می‌گوید:
در آنجا بادهای شدیدی می‌وزد به طوری كه به واسطه این بادها آسیاب‌های ساخته شده با باد می‌گردد.
قلعه مچی، عکس از احمد عباسی
از جمله نقاطی كه تاكنون بقایای آسیاب بادی در آن پابرجا است ۸۰۰ متری قلعه مچی در ناحیه حوضدار جنوب غربی زابل است كه آثار تزیینات خشتی، جدار و نمای خارجی آن گویای هویت تاریخی آن است. قلعه مچی و بناهای وابسته به آن در سه کیلومتری شرق حوضدار سیستان و ۶ کیلومتری شهر سوخته و ۷۰ کیلومتری جنوب غربی زابل قرار دارد. این قلعه مقر و کاخ خاندان بزرگ ملک محمد رییسی، فرمانروایان جنوبی سیستان بوده که از خشت و گل ساخته شده است.
آسیاب بادی مچی در فاصله ۶۲ کیلومتری جنوب غربی زابل به فاصله ۵ کیلومتری شمال پایگاه باستان‌شناسی شهر سوخته واقع شده است. اینکه این بنا در چه سالی ساخته شده اطلاعی در دست نیست اما به احتمال زیاد تاریخچه آن به منطقه حوضدار بر می‌گردد؛ که در مورد تاریخچه این منطقه نیز حرف و حدیث‌های بسیاری است. در کتاب احیا الملوک آمده است که:
یزدجرد پس از شکست از اعراب حوالی دزفول، گریخته به فارس آمده و از آنجا نیز متحرک شده و به هفتقواد که حالا به قصبه بم مشهور است نزول نموده و سرانجام یکی از خاندان آن به نام سلیمان بن هامون بن کیخسرو از آنجا به سیستان آمده، در حوالی روستا حوضدار که موضعی است از نیمروز و آب نسبتا فراوانی داشت ساکن شده است و به روش فقرا و مساکین روزگار می‌گذارانیدند.
از اوایل اسلام تا پایان دوره صفوی این حوضدار دوره پر رونقی را پشت سر گذاشته است و کشاوزی شغل اصلی مردم این منطقه بوده است. اما از دوره صفوی به بعد تا اوایل دوره قاجار به علت جنگ و لشکرکشی‌های فراوان و حمله به سیستان امنیت از منطقه سلب شده است. با توجه به اینکه در منطقه حوضدار قلعه رستم که یک پایگاه دفاعی است و قلعه مچی را که بخش حاکم‌نشین بوده است، در پیرامون این دو قلعه مردم عام سکونت داشتند، برای دسترسی بهتر مردم آسیاب‌های بادی فراوانی را بطور پراکنده بنا کرده بودند که این آسیاب، آسیاب مچی یکی از مهم‌ترین آن‌هاست که هنوز آثاری از آن پا بر جاست.
این بنا در دو طبقه ساخته شده است که در طبقه همکف ۳ اتاق وجود دارد که یکی از آن‌ها آسیاب خانه است که شامل مخزن آب و محلی برای چرخیدن سنگ آسیاب است و دو اتاق دیگر انبار یا اطاق‌های خدماتی هستند. اما در طبقه فوقانی فقط چرخ بادی تعبیه شده است. مصالح بنا نیز بطور کامل از خشت و کاهگل است. دیوارهای قطور نیز خود دلیلی برقدمت زیاد بناست. دیوارهای این بنا طوری ساخته شده‌اند که به هنگام وزش بادهای صد و بیست روزه سیستان در اواخر بهار و تابستان، باد به صورت برج به میان آن‌ها فرو می‌رود و سه بال از هشت بال کثیرالضلاع، شکل آسیاب را به حرکت در می‌آورد، ولی بقیه بال‌ها که در جهت وزش باد نیستند مانع حرکت دایره‌وار نمی‌شود. بال‌ها به شکل عمودی کار گذاشته شده‌اند، سنگ رویین آسیا را روی سنگ زیرین به حرکت در می‌آورد و به علت شکل قیف مانند دهانه ورودی، باد به داخل هدایت شده و در نتیجه باد با سرعت و شدت به پره‌ها برخورد می‌کند.
عکس کاور از میم. ر. زارع
نویسنده: بهاره غنچه