«میل اخنگان» آرامگاهی تاریخی با قدمتی متعلق به قرن نهم هجری در مشهد که امروزه با گذشت ۶ قرن، هویت شخص یا افرادی که در آن آرمیده‌اند، نامشخص است.
موقعیت میل اخنگان روی نقشه
برج میل اخنگان درواقع آرامگاهی است که هویت فردی که در آن دفن شده است، نامعلوم است و همانند معمایی ذهن گردشگران و بازدیدکنندگان را به خود مشغول می‌سازد.
این اثر تاریخی که از دیدنی های مشهد به شمار می‌رود و به عنوان یکی از آثار ملی کشور به ثبت رسیده است، در فاصله‌ی حدود ۲۲ کیلومتری از شهرستان مشهد، حدود ۱۰ کیلومتری از شرق شهر تابران توس و در نزدیکی روستایی به همین نام، قرار گرفته است. «اخنجان»، نام دیگری این اثر تاریخی است که متاسفانه به دلیل نبود اسناد معتبر تاریخی، زمان دقیق احداث آن مشخص نیست؛ هرچند باستان‌شناسان و کارشناسان معماری با درنظر گرفتن سبک معماری اجرا شده در این بنا، قدمت ساخت آن را به دوره‌ی تیموریان نسبت می‌دهند. در این راستا برخی از محققان معتقدند که علت انتساب پیشینه‌ی میل اخنگان مشهد به دوران تیموریان، به دلیل استفاده از کاشی‌های مربعی شکل و منقوش در ساخت آن است.
قدمت واقعی میل اخنگان مشهد، مشخص نیست
این در حالی است که گروه دیگری از محققان و پژوهشگران تاریخی قدمت این برج تاریخی را متعلق به نیمه‌ی نخست قرن نهم هجری می‌دانند. برخی دیگر نیز با درنظر گرفتن نوع ساخت و معماری و تزئینات انجام شده در برج مقبره، پیشینه‌ی آن را به دوران ایلخانی نسبت داده‌اند. با در کنار هم قراردادن این نظریات می‌توان به طور کلی نتیجه گرفت که این اثر ملی و تاریخی کشور احتمالا متعلق به قرن نهم هجری قمری است که طراح و سازندگان آن سعی در ساخت یکی از بهترین و بی‌نظیرترین بناهای دوران داشته‌اند و با بهره‌مندی از الگوها و سبک‌های معماری حکومت ایلخانیان که مقارن با دوران قبلی خود است، توانسته‌اند به این مهم دست یابند. اثری که امروزه از شاخص‌ترین آثار تاریخی و جاذبه‌های گردشگری در استان خراسان رضوی و شهرستان مشهد محسوب می‌شود.
روایتی تاریخی در مورد این بنا وجود دارد که حکایت از درگیری و ایجاد جنگی خونین بین حکمرانان پیشین خراسان و سلطان محمود غزنوی در قرن چهارم هجری قمری دارد. این روایت که ریشه در باور برخی از مردم دارد، این نبرد در فاصله‌ی کمی از میل اخنگان و در ورودی دره‌ی کارده صورت گرفته است.
هویت فرد دفن شده در میل اخنگان مشهد، همچنان نامعلوم است
شاید به همین دلیل است که برخی بر این اندیشه‌اند که نقش و نگارهای زنانه‌ای که روی برج مشاهده می‌شود، نشان از هویت پیکر متوفی دارد؛ ایشان معتقدند که فرد دفن شده گوهر تاج، خواهر گوهرشاد، همسر شاهرخ تیموری است که سازمان میراث فرهنگی نیز این نظریه را درست می‌پندارد. این در حالی است که گروهی دیگر آن را منتسب به دختری هندی می‌دانند که از مریدان امام رضا (ع)، بوده و هنگامی که عازم زیارت بوده است، از دنیا رفته است. برخی دیگر نیز تصور می‌کنند که این بنا، آرامگاه دسته‌جمعی افراد مهم و متشخص است. اما نباید از این نکته غافل شد که صحت این نظریات، به اثبات نرسیده است. هرچند سال ساخت آن به طور قطع مشخص نشده است، اما می‌توان شباهت‌هایی در ساختمان آن به بنای مسجد جامع که متعلق به قرن ۹ هجری قمری و نیز عمارت امیر چخماق یزد که در اوایل قرن ۹ هجری قمری ساخته شده است، یافت.
همانگونه که پیشتر بیان شد، معماری میل اخنگان متعلق به دوران تیموریان است و این بنا دارای عمری بالغ بر ۵۵۰ سال است. معمار سازنده‌ی این بنای آجری و کهن، برجی مقبره‌گونه را برای آن درنظر گرفته است که دارای ارتفاعی بالغ بر ۱۷ متر است. سازندگان آن را روی سکویی دایره‌ای و با هشت نیم‌ضلعی ساخته‌اند. نمای بیرونی ساختمان آرامگاه نیز به شکل مدور است که با هشت نیم‌ستون که به آن افزوده شده است، به زیبایی تزئین شده است.
معماری و کاشیکاری‌های انجام شده در بنای میل اخنگان، بسیار زیبا و چشم‌نواز است
میل اخنگان دارای ستونی است استوانه‌ای که ارتفاع آن نزدیک به ۱۴ متر است و کلاهک عرق‌چینی روی ستون تعبیه شده است که ارتفاع آن نیز بیش از ۴ متر است. این بنای تاریخی که از آجر ساخته شده است، با هنرمندی و با استفاده از قطعه‌های کاشی به رنگ‌های لاجوردی و فیروزه‌ای که به شکل‌های مختلفی از جمله مستطیل، چند ضلعی و ستاره‌ی چلیپا، برش خورده است، تزئین شده است.
همچنین در تزئین این کاشی‌ها از نقوش برجسته و مختلف نیز بهره گرفته شده است. در این برج زیبا و باشکوه می‌توان سه درب ورودی را مشاهده کرد. داخل بنا نیز سنگ قبری وجود دارد که در ابعادی به طول ۱۱۰ سانتی‌متر، عرض ۵۰ سانتی‌متر و ارتفاع ۴۰ سانتی‌متر ساخته شده است که روی آن با خط ثلث و نسخ متنی ثبت شده است. از دیگر نکات در مورد معماری بنا، فضای داخلی آن است که بدون هیچ نقش و نگار و تزئینی ساخته شده است؛ این در حالی است که نمای خارجی آن از دیوار گرفته تا نیم‌ستون‌هایش را با کاشی تزئین کرده‌اند.
در قسمت حاشیه‌ی زیر سقف میل اخنگان، می‌توان اثری که احتمالا متعلق به کتیبه‌ای است که در گذشته وجود داشته است، مشاهده کرد. به نظر می‌رسد که این کتیبه روی کاشی نوشته شده که امروزه قسمت عمده‌ای از آن، تخریب شده و از بین رفته است. ظاهر بنای میل اخنگان مشهد با توجه به نبود برخی از کاشی‌های بنا، به صورت لانه‌زنبوری مشاهده می‌شود.
نویسنده: محبوبه حسنی