تبریز یکی از شهرهای بزرگ و ارزشمند استان آذربایجان شرقی محسوب می‌شود که علاوه بر مرکز این استان، به عنوان بزرگ‌ترین شهر منطقه شمال غرب ایران، قطب اداری، بازرگانی، سیاسی، صنعتی، فرهنگی و نظامی این ناحیه نیز به شمار می‌آید. در مورد قدمت و پیشینه دقیق شهرستان تبریز، اختلاف نظرات و اظهارات بسیاری وجود دارد. نمی‌توان تاریخ اولیه آن را به طور قطع بیان کرد. جالب است بدانید که نخستین بار در کتیبه‌ای بازمانده از زمان حکومت سارگون دوم ( از پادشاهان آشوریان و بنیانگذار سلسله سارگون است که در سال‌های ۷۰۵ تا ۷۴۵ قبل از میلاد مسیح زیسته است)، از شهر تبریز سخن به میان آمده است. در این کتیبه به نقل از سارگون دوم، تبریز به عنوان شهری بزرگ، آباد و بهره‌مند از باروی تو در تو، توصیف شده است. در این خطه از کشور نیز همانند بسیاری از مناطق دیگر، حضور آثار و عمارات تاریخی، بازگو کننده فرهنگ، اصالت و هویت ایران زمین است که از علل تحسین و نکوهش کارشناسان تاریخی و باستان‌شناسان محسوب می‌شود.
مسجد جامع تبریز، عمارتی کهن و متعلق به دوران حکومت سلجوقیان تا زمان فرمانروایی پادشاهان قاجار است که با شماره ثبت ۱۷۱ در ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ هجری شمسی، به عنوان یکی از آثار ملی به ثبت رسیده است.
جغرافیای مسجد جامع تبریز
مسجد جامع تبریز در استان آذربایجان شرقی، شهرستان تبریز، خیابان شهید مطهری، انتهای بازار تبریز، بخش جنوبی صحن مدرسه طالبیه و در حد فاصل مسجد حجت الاسلام و مسجد میرزا اسماعیل خاله اوغلی، احداث شده است. موقعیت مکانی این عمارت شگفت‌انگیز ایران کهن به گونه‌ای است که بازار تبریز آن را احاطه کرده است.
تاریخچه مسجد جامع تبریز
مسجد جامع تبریز که به مسجد جمعه و جامع کبیری نیز شهرت یافته است، از جمله کهنترین عمارات تاریخی و جاهای دیدنی تبریز محسوب می‌شود که طبق نوشته‌های مورخان و پیشینیان، از بدو احداث، به عنوان مسجد جامع این شهر مورد استفاده قرار گرفته است. طبق اسناد تاریخی موجود، مورخان و باستان‌شناسان، قدمت این بنای زیبا و باشکوه را به دوران حکومت پادشاهان سلجوقی (قرون پنجم تا ششم هجری) تخمین زده‌اند. متاسفانه به دلیل زمین‌لرزه‌ای که در سال ۱۱۹۳ هجری در شهرستان تبریز به وقوع پیوست، قسمت‌هایی از این اثر تاریخی از جمله چندین طاق آن، دچار تخریب و آسیب‌دیدگی شد. البته مدت زمانی پس از زلزله و مصادف با دوران آغازین پادشاهی قاجار، فردی به نام حسینقلی خان دنبلی که از حاکمان وقت این دیار به شمار می‌آمد، این مسجد کهن را مورد ترمیم و بازسازی قرار داده و مسجد کنونی را احداث کرده است. امروزه به دلیل فقدان ساختمان اولیه مسجد جامع تبریز و مستندات تاریخی، نمی‌توان تاریخ ساخت و نام بانی عمارت نخستین مسجد را تعیین کرد. در کتاب مرزبان‌نامه، از جوامع ساکن در تبریز (سال‌های ۶۰۷-۶۲۲ هجری قمری)، سخن به میان آمده و از مسجدی که توسط عبدالله بن عامری ساخته شده و متعلق به صدر اسلام است، نوشته‌هایی برجای مانده است. همچنین در سال ۱۰۸۷ هجری قمری، حاج طالب خان تبریزی که بانی مدرسه طالبیه این شهر محسوب می‌شود، در وقف‌نامه مربوط به مدرسه خود، این مسجد را مسجد جامع کبیر تبریز معرفی می‌کند. سید محمدرضا طباطبایی تبریزی، در کتابی به نام تاریخ اولادالاطهار، بنای مسجد را بدون ارائه هیچ مدرک و سند متعلق به دوران صدر اسلام دانسته و عبدالله بن عامری را به عنوان بانی آن معرفی کرده است. پرواضح است که براساس نظریات ذکر شده، می‌توان ساختمان ابتدایی مسجد جامع تبریز را به دوران حکومت سلجوقیان نسبت داد که در مدت زمان‌های طولانی، به عنوان مکانی باشکوه و ارزشمند مورد استفاده قرار گرفته است. پس از تعمیرات صورت گرفته در دوران قاجار، در عصر کنونی نیز اقداماتی برای تعمیر و بازسازی بخش‌های مختلف این عمارت زیبای تاریخی انجام شده است که می‌توان حاج محمدباقر کلکته را به عنوان بانی بخش اعظمی از این مرمت و بازسازی‌ها معرفی کرد. وی کتابخانه و تالاری مطلوب و در شان مطالعات علوم دینی برای استفاده از طلاب، احداث کرد. البته با توجه به تعمیرات و بازسازی‌هایی که در این مکان مقدس صورت گرفته، مسجد از شکل و ترکیبی تقریبا جدید و تازه برخوردار شده است. اما حضور طاق‌های بلند و آجرهای بسیار بزرگی که در ساخت آن استفاده شده و همچنین پایه‌های قطور مسجد، به وضوح نشان‌دهنده پیشینه طولانی و قدمت بسیار این عمارت ایران کهن خواهد بود.
معماری مسجد جامع تبریز
همانگونه که در بخش تاریخچه مسجد بیان شد، نمی‌توان زمان دقیقی را برای احداث ساختمان اولیه این عمارات ارزشمند تاریخی بیان کرد، طبق مطالعات کارشناسان معماری و نوشته موجود از مورخین، به نظر می‌رسد که این مسجد در ابتدا نمازخانه‌ای به نام جامع تبریز بوده که در دوران مختلف و با همت و هنرمندی گذشتگان، تغییراتی جامع را به خود دیده است. اما در مورد معماری انجام شده در این بنای کهن، صبحت‌ها و نظرات کارشناسانه جالب و قابل توجهی مطرح شده است که در ادامه به آن‌ها خواهیم پرداخت. براساس اظهارات کارشناسان معماری، مسجد جامع تبریز در ابتدا به صورت مسجدی یک ایوانه احداث شده که به مرور زمان و با نظر و صلاحدید مسئولان آن دوره، به مسجدی دو ایوانه تغییر شکل داده است. بسیاری از باستان‌شناسان بر این باورند که سازندگان آن، سبک و اصول ساخت کاخ فیروزآباد را به عنوان الگوی احداث این مسجد در نظرگرفته و آن را بنا کرده‌اند. مساجدی که اکنون به اسم مساجد ایرانی در سراسر جهان شهرت یافته‌اند. امروزه آنچه در طرح و شکل بنای باقی‌مانده مسجد جامع تبریز مشاهده می‌شود، زمینی است مستطیل شکل که با مصالحی همچون آجر و گچ ساخته شده است. معماران این عمارت، ۲ در ورودی را برای آن تعبیه کرده که یکی در بخش شمال و دیگری در قسمت جنوبی بنا قرار دارد. ورودی واقع در شمال به طرف صحن و ورودی بخش جنوبی به سمت کوچه کنار مسجد باز می‌شود. البته باید توجه داشت که پس از داخل شدن به درب جنوبی، وارد الچاق مسجد شده و پس از آن می‌توان به درون بنا وارد شد.
عمارت مسجد جامع از طولی حدود ۶۲ متر که از بخش جنوب به شمال ادامه یافته برخوردار است. بخش میانی آن نیز متشکل از طاقی رفیع و وسیع است که معمار و سازندگان آن، عرضی برابر با ۱۵ متر را برای این بخش در نظر گرفته‌اند. جالب است بدانید که طول مسجد نیز توسط دو جرز وسیع به دو قسمت مجزا تقسیم شده است. طراح این عمارت، یکی از قسمت‌ها را با طولی برابر با ۲۸ متر و کم عرض‌تر از بخش دوم (بخش جنوبی) که از طولی برابر با ۳۲ متر برخوردار است، طراحی کرده است. در انتهای این قسمت از مسجد، محرابی ساده و بی‌تکلف که از سنگ مرمر سفید تشکیل شده است، بسیار چشم‌گیر و زیبا جلوه می‌کند. طراح هنرمند محراب مسجد جامع تبریز، همچون سبک معماری دوران صفویان، طرحی مارپیچ را برای تزئین این بخش از عمارت در نظر گرفته است که آمیزه‌ای از سادگی و هنر کم‌نظیر استادکاران ایران کهن به شمار می‌آید. پایه‌های ایجاد شده مسجد، از قطر زیادی برخوردار بوده که استفاده از آجرهای بزرگ در ساخت آن نیز از جمله نکات جالب و ستودنی آن‌ها محسوب می‌شود. در قسمت‌های شرق و غرب بخش جنوبی مسجد، تعداد ۵ طاق که از دو طبقه و به ابعادی برابر با ۶۰ متر و ۳۰ سانتیمتر عرض و ۶۰ متر و ۴۰ سانتیمتر طول تشکیل شده، توسط سازندگان این اثر بازمانده از ایران کهن احداث شده است. طبق بیانات معماران و باستان‌شناسان، این طاق‌ها طی بازسازی و تعمیرات صورت گرفته در ابتدای حکومت پادشاهان قاجار ایجاد شده است. با وجود عظمت و شکوه این بنای تاریخی، به وضوح می‌توان بی‌آلایشی، عدم تجمل‌گرایی و تزئینات بیش از حد را در این مکان مقدس مشاهده کرد. به گونه‌ای که اثری از کاشیکاری و حجاری در هیچ یک از بخش‌های آن نخواهید یافت.
محراب مسجد
بخشی از گچبری محراب مسجد
تنها در بخشی از محراب (بر فراز طاق محراب)، کتیبه‌ای با تزئینات گچبری صورت گرفته به خط کوفی را مشاهده خواهید کرد. مستندات تاریخی نشان از قدمت این کتبیه در دوران فرمانروایی ایلخانان مغول دارد. در اکثر بناهایی که از حکومت ایلخانی بر جای مانده است، می‌توان تنوع جالبی از انواع سبک ساخت، مصالح کاربردی و اصول معماری در تزئینات انجام شده بخش‌های مختلف عمارت مورد نظر، مشاهده کرد. این در صورتی است که تزئینات گچبری، از جمله عوامل کاربردی برای زیباسازی بناها به شمار می‌آید که مختص یا وابسته به معماری و طراحی دوران ایلخانی است. با توجه به آثار باقی‌مانده از این دوران، می‌توان گچبری‌های تودرتوی سه بعدی را مشاهده کرد. هنری که تقریبا به مدت زمان ۳۰۰ سال مرسوم و رایج بوده است. در واقع می‌توان این دوران را اوج هنرمندی استادکاران در استفاده از هنر گچبری تزئینی، ایجاد کتیبه‌های حیرت‌انگیز و محراب‌های زیبا و چشم‌گیر در نظر گرفت. به گونه‌ای که طبق اظهارات کارشناسان معماری و باستان‌شناسان، به نظر می‌رسد تقریبا ۴۲ محراب از دوران ایلخانی باقی مانده‌‌اند که ۳۸ عدد آن‌ها به دلایل مختلف، در موزه‌های متعددی نگهداری می‌شوند.
نمونه‌ای از گچبری‌های تزئینی در محراب مسجد جامع تبریز
در مسجد جامع تبریز، می‌توان در بخش‌هایی همچون زیرزمین مسجد و نمازخانه قدیمی این بنای کهن، آثاری از گچبری رنگی صورت گرفته بر محراب که متعلق به دوران سلجوقی و ایلخانی است، یافت. البته پس از زلزله سال ۱۱۹۳ به دلیل بازسازی و تعمیرات انجام شده در بخش‌های مختلف مسجد، گچبری محراب نمازخانه قدیمی را مستور کرده بودند. امروزه این محراب در شبستان اصلی مسجد قرار گرفته و خوشبختانه بازسازی آن نیز به اتمام رسیده است. محراب این مسجد نیز مشابه دیگر مساجد کشور، از طرحی به شکل مستطیل، ۱ یا ۲ طاق‌نما، ۱ کتیبه اصلی در اطراف و قوسی در مرکز تشکیل شده است. کتیبه از طولی برابر با ۱۸ متر و ۸۰ سانتیمتر و عرضی در حدود ۱ متر و ۴۰ سانتیمتر برخوردار است. استادکار هنرمند این کتیبه، خط آن را به صورت دو کرسی، یکی در مرکز محور طولی و دیگری را در ۱/۴ بخش انتهایی محور عمودی، طراحی و اجرا کرده است. این خط، مرکب از خط کوفی گره‌دار و مورق بوده که هماهنگی و تناسب فوق‌العاده‌ای با تزئینات گیاهی دارد. اما به دلیل صدمه دیدن و از بین رفتن قسمت‌هایی از محراب، نمی‌توان نام هنرمند و زمان انجام این اثر تاریخی را مشاهده کرد. اما آنچه مسلم است زیبایی چشم‌گیر و حیرت‌انگیز کتیبه مسجد جامع تبریز است که می‌توان از آن به عنوان اثری خارق‌العاده در آن دوران، یاد کرد. هنرمندان ایران کهن، برای تزئین و زیباسازی کتیبه محراب، از سه نظام خطی، گیاهی و هندسی بهره برده است که از دلایل ایجاد هماهنگی بسیار مناسب در بین عناصر آن به شمار می‌آید. کارشناسان معتقدند که الگوی استفاده شده در طراحی حروف و کلمات روی کتیبه، مطابق با سبک خطاطی کتیبه‌های دوران سلجوقی و بویژه نشات گرفته از کتیبه‌های مسجد جامع و مدرسه حیدریه استان قزوین است. هرچند پیروی از این روش با ایجاد تفاوت‌هایی نسبی، در سراسر ایران، مرسوم و رایج بوده است. بنابراین ذوق و هنری که استادکار این کتبیه زیبا، در طراحی و تزئین آن به کار برده است، آن را به اثری فوق‌العاده، عالی و متمایز با سایر کتیبه‌های ایجاد شده در دوران خود تبدیل کرده است.
در پشت دیوار شرقی مسجد جامع تبریز، مسجدی بزرگ و تاریک احداث شده که شامل ۱۰ ستون و طاق‌های ضربی آجری است. در بین مردم، این قسمت مسجد به مسجد زمستانی شهرت یافته که به نظر می‌رسد از پیشینه طولانی برخوردار نباشد. در سال‌های اخیر، این بخش از عمارت با نظارت و پیگیری سازمان میراث فرهنگی کشور، به صورت نخستین خود، بازسازی شده است.
در مسجد جامع تبریز نیز همانند بسیاری از مساجد دیگر، تعدادی سنگ نوشته (کتیبه سنگی)، کشف شده است که یکی از آن‌ها روی دیوار پایه بخش غربی طاق مرکزی و دیگری نیز بر فراز در شمالی مسجد نصب شده است. جنس کتیبه اول از سنگ مرمر و ابعاد آن ۷۰/۱*۱۲/۱ متر است. روی آن مطالبی در مورد خواب شاه تهماسب صفوی مبنی بر رویت حضرت ولی عصر (عج) و دستور ایشان در مورد برداشتن قسمتی از مالیات، احسان و گذشت نسبت به مردم حک شده است. طبق متن مندرج در این کتبیه، استاد خوشنویس علاءالدین محمد تبریزی که از هنرمندان مشهور دربار به شمار می‌آمد، در تاریخ ۹۷۲ هجری قمری اقدام به نوشتن آن کرده است. کتیبه دیگر نیز حاوی دستوری از شاه سلطان حسین صفوی در سال ۱۱۰۶ هجری قمری به رستم‌خان سالارسپه و بیگلربیگی آذربایجان است. در این نوشته، فرمان بسته شدن چرس فروش‌ها، روسپی خانه‌ها، قمارخانه‌ها و اجرای حد شرعی در مورد هرکدام از متخلفین، صادر شده است. همچنین وی دستور داده که مردم این منطقه از کبوتربازی، گرگ دوانی، قوچ بازی و گاو بازی پرهیز کنند؛ چرا که این عمل باعث ایجاد فساد و دشمنی و درگیری در بین اهالی شده است. در غیر اینصورت، خاطیان را مجازات خواهند کرد.
شبستان عظیم مسجد که از طاق و گنبدهایی بالای ستون‌های هشت گوش آجری برخوردار است، از کهنترین قسمت این عمارت ارزشمند تاریخی به شمار می‌آید. به نظر می‌رسد که در زمان سلطنت آق‌قویونلوها در آذربایجان، گنبدی مرتفع و بلند با تزئینات تنوع جالبی از کاشیکاری‌های معرق، به دستور و همت سلجوق شاه بیگم، زن اوزون حسن، ساخته و در بخش شمال آن قرار گرفته است. امروزه می‌توان پایه‌های این گنبد و قسمت‌هایی از کاشیکاری‌های برجای‌مانده از آن را مشاهده کرد.
در ارائه این مقاله سعی شد تا مطالبی جامع و مفید در مورد معماری و تاریخچه مسجد جامع شهر تبریز در اختیار شما عزیزان کجارویی قرار گیرد. منتظر نظرات سازنده و حضور گرم شما عزیزان هستیم.
نویسنده: محبوبه حسنی