شهر تبریز از بزرگ‌ترین شهرهای ایران با قدمتی بیش از ۳۰۰۰ سال یکی از کهن‌ترین مناطق ایران زمین است، که بناهای تاریخی بسیاری را در دل خود جای داده است. یکی از یادگارهای تاریخی و کهن شهر تبریز که نشان از قدمت و تاریخ شگرف این شهر را دارد بنای ربع رشیدی است، اولین و بزرگ‌ترین دانشگاه بین‌المللی ثبت شده در جهان که قدمت شکوه فرهنگ و تمدن ایرانی را به رخ جهانیان می‌کشد. بنایی فرهنگی که به دلیل وسعت و بزرگی در زیربنای سازه‌ای و امکانات موجود بسان شهری کوچک بوده است. با ما همراه باشید تا اطلاعاتی ارزشمند و مفید در باره تاریخ این بنای با شکوه فرهنگی در اختیار شما قرار دهیم.
جغرافیای ربع رشیدی
بنای ربع رشیدی از جاهای دیدنی تبریز به شمار می‌رود و در محله خوش آب و هوای باغمیشه واقع در دامنه‌های کوه بیلانکوه قرار گرفته است. به دلیل آب و هوای خوب منطقه اطراف این بنا پوشیده از درختان و فضای سبز است، همچنین پارک بزرگ ربع رشیدی، شمس تبریزی و چندین پارک و بوستان در نزدیکی ربع رشیدی قرار دارد. شهر تبریز یکی از کهن‌ترین شهرهای ایران است و تاریخ اولیه آن به درستی معلوم نیست و بحث های زیادی در این رابطه مطرح شده است. اکتشافات اخیر نشان از وجود تمدن در شهر تبریز در هزاره اول و دوم قبل از میلاد دارد.
تاریخچه ربع رشیدی
در زمان حکومت مغول ها در ایران سه سال پس از به قدرت رسیدن غازان‌خان، در سال ۶۹۴ قمری (۶۷۴ خورشیدی) وزیر اعظم دربار خواجه صدرالدین زنجانی به دستور غازان‌خان به قتل می‌رسد و خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی که پیش از حمله مغول در قلعه‌های اسماعیلیه زندگی می‌کرد وزیر اعظم غازان خان شد که خدمات بسیاری را برای غرب ایران و منطقه آذربایجان به ارمغان آورد، بنای ربع رشیدی از جمله یادگارهای وی است.
رشیدالدین فضل‌الله الوزیر ابن عمادالدوله ابی الخیر بن موفق‌الدوله علی همدانی در حدود سال ۶۴۸ قمری (۶۲۹ خورشیدی) در همدان و در یک خانواده پزشک یهودی متولد شد. نیای بزرگ او «موفق‌الدوله علی» یک عطار یهودی بود و به همراه خواجه نصیرالدین طوسی در دژ الموت مهمان اجباری اسماعیلیان بود و پس از یورش هلاکو به آنجا به خدمت وی درآمد. رشید الدین در سال ۷۱۸ هجری قمری بر اثر اختلافات سیاسی کشته و بعد از وی ربع رشیدی هم دچار غارت و ویران شد.
ساخت ربع رشیدی از نظر معماری مانند شهری کوچک بوده که مدرسه، مسجد، کتابخانه، مهمانسرا، حمام، دارالایتام، بیمارستان و... داشته است. خواجه رشیدالدین برای تأمین هزینه‌های ربع رشیدی املاک بسیاری را در نقاط مختلف اعم از ایران، افغانستان، گرجستان و... وقف ربع رشیدی کرد.
شاردن، جهانگرد مشهور فرانسوی، که در سال ۱۰۸۴ قمری به ایران سفر کرده بود درباره ربع رشیدی می‌نویسد:
صد سال پیش شاه عباس کبیر دستور به تعمیر آن داد، ولی شاهان دیگر صفوی توجهی بدان نکردند و دوباره ویران شد.
بنای ربع رشیدی
دانشگاه بزرگ ربع رشیدی دارای ۳ قسمت اصلی به شرح ذیل بوده است:
ربع رشیدی (قسمت اصلی)
شهرستان رشیدی (مجتمع مسکونی و تاسیسات جنبی)
ربض رشیدی (بخش مسکونی اعیان‌نشین)
ربع رشیدی
بخش های مهم قسمت اصلی ربع رشیدی عبارت بودند از :
۱. مجموعه روضه شامل :
مسجد شتوی (زمستانی) و مسجد صیفی (تابستانی) برای اقامه نماز و تدریس درس‌های علوم و تفسیر و حدیث به ترتیب در فصول سرد و گرم سال؛
دفتر کار "متولی" (رییس دانشگاه) و "مشرف" و "ناظر" سه مقام ارشد به صورت مجزا؛
حجره‌ها یا اتاق‌های ویژه سکونت مدرسان و معیدان (استادیاران) و طلاب علوم؛
تاسیسات رفاهی شامل حمام، حوضخانه (سرویس)، سقایه (آب آشامیدنی)؛
کتابخانه (زیر گنبد بزرگ و در دو طرف مقبره متولی)؛
سایر بخش ها از قبیل خزانه نقود، سرای مخصوص جهت پذیرایی از مهمانان متولی، خلوتگاه (اتاق مخصوص مذاکره راجع به مسائل محرمانه).
۲. خانقاه شامل مواضع سکونت شیخ و صوفی‌ها با تمام امکانات رفاهی از قبیل مطبخ (آشپزخانه)، محل صرف غذا، محل سماع و... .
۳."دارالضیافه" (مهمانسرا) شامل دو ساختمان دو طبقه، ساختمان اول به صورت پانسیون برای ساکنان ربع رشیدی (مدرسان، معلمان، خدمتگزاران، به خصوص طلاب علوم) و ساختمان دوم جهت پذیرایی از مسافران.
۴. دارلشفا (بیمارستان و دانشکده‌های علوم پزشکی).
۵. دارالمساکین (به صورت الحاقی در خارج ربع رشیدی) برای پذیرایی روزانه از صد نفر فقیر و مسکین با یک وعده غذای رایگان.
شهرستان رشیدی
مجتمع بسیار بزرگ مسکونی بود که از محله‌های گوناگون، خیابان‌ها، کوچه‌ها و مکان‌های رفاهی و اقتصادی از جمله بیست و چهار کاروانسرای رفیع، هزار و پانصد کارگاه صنعتگری، سی هزارخانه، تعداد زیادی باغ، آسیاب، حمام، کارخانه شعربافی، رنگرزی، کاغذسازی و یک دارالضرب، در ارتباط با مراکز آموزشی ربع رشیدی و جهت رفاه ساکنان شهرستان رشیدی تشکیل یافته بود.
ربض رشیدی
محل احداث خانه‌های مخصوص خانواده "متولی" و خانواده "مشرف" و " ناظر" با غلامان خاص و مسئولان و برخی مهندسان و معماران اختصاص داشته است.
وقف‌نامه ربع رشیدی
خواجه رشیدالدین برای ساماندهی املاک وقفی به مجموعه ربع رشیدی وقف‌نامه‌ای را تهیه کرده که به وقف‌نامه ربع رشیدی معروف است. اینک فقط یک جلد از آن در کتابخانه مرکزی شهر تبریز قرار دارد. این نسخه در سال ۱۳۴۸ از خانواده حاجی ذکاءالدوله سراجمیر که آن را نگهداری می‌کردند از سوی انجمن آثار ملی خریداری شد.
وقف‌نامه ربع رشیدی در خرداد ماه ۱۳۸۶ از سوی سازمان کتابخانه ملی ایران به یونسکو معرفی شد و در نشستی که از ۲۱ تا ۲۵ خرداد در یونسکو بر‌گزار شد، به همراه شاهنامه بایسنقری در فهرست میراث مستند این سازمان به‌ثبت رسید. در نشست کمیسیون ملی یونسکو، سی و هشت اثر از کشورهای جهان در فهرست آثار مستند یونسکو ثبت شد. تعداد آثاری که از سال ۱۹۹۷ تاکنون در این فهرست به ثبت رسیده است، به ۱۵۸ اثر افزایش یافته است.
اوحدی مراغه‌ای در «جام‌جم» خود که آن را به تشویق خواجه غیاث‌الدین محمد، فرزند خواجه رشیدالدین فضل‌اﷲ، سروده در توصیف عمارت ربع رشیدی آورده است:
ای همایون بنای فرخنده که شد از رونقت طرب زنده
طاق کسری ز دفترت کسری است هشت جنت ز گلشنت قصری است
خاکت از مشک و سنگت از مرمر بادت از خلد و آبت از کوثر
چون ز سرخاب روی شاهد سنگ داده سرخاب را جمال تو رنگ
در وصف مسجد جامع می‌گوید:
ای گرامی بهشت مسجدنام خلد خاصی ز روح جنت و عام
از تو دین را نظام خواهد بود در تو مهدی امام خواهد بود
از ستونهات بیستون سنگی وز طبقهات آسمان رنگی
از شعاع تو در شب تیره مسجد بصره را بصر خیره
و در وصف مدرسه و خانقاه سروده است:
ای در علم و خانه دستور چشم بد باد ز آستان تو دور
رفته بر خط استوا عرشت همدم خطه بقا فرشت
برده ابداعیان کن فیکون چارحدت ز شش جهت بیرون
شد سعادت طلایه بر تبریز تا فکندی تو سایه بر تبریز
هرکه رخ در رخ سپاس نهاد در جهان این چنین اساس نهاد
نویسنده: بهنام شکوری