آرامگاه معروف به پیراحمد زهرنوش محل دفن سه تن از عرفا و بزرگان تاریخ ابهر است و امروزه به یکی از جاهای دیدنی ابهر تبدیل شده است.
ابهر یکی از شهرهای استان زنجان و مرکز شهرستان ابهر است. این شهر با حدود صد و پنجاه هزار نفر جمعیت، به‌عنوان دومین شهر پرجمعیت استان زنجان محسوب می‌شود. به این شهر دروازه آذربایجان هم می‌گویند. فاصله این شهر تا تهران ۲۴۴ کیلومتر، تا زنجان ۸۵ کیلومتر و تا تبریز ۴۰۰ کیلومتر است.
عکاس سعید حاجی خانی
یکی از معروف‌ترین جاذبه‌های تاریخی این شهر بقعه پیراحمد زهرنوش است که در حاشیه جنوبی شهر ابهر قرار دارد و در در تاریخ ۱ مهر ۱۳۵۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. بنای تاریخی پیراحمد زهرنوش در واقع بقعه آرامگاه سه تن از بزرگان ابهر است، هرچند در کتاب «تاریخ ابهر» نام ۶ تن و در کتاب «تاریخچه گنبد و پیر احمد» نام ۴ تن ذکر شده است. یکی از ساختمان‌های این بقعه امروزه به‌عنوان موزه‌ی باستان‌شناسی ابهر مورد استفاده قرار می‌گیرد. البته قدمت این بنا بیشتر از بنای مقبره است و روی آثار به جامانده از خانقاهی متعلق به قرن چهارم هجری ساخته شده است.
منبع عکس از خبرگزاری ایسنا (عکاس: محمد آهنگری)
این خانقاه متعلق به ابوبکر محمد بن عبدالله بن محمد بن صالح ابهری یکی از سه عارف دفع شده در این بنا است. بعد از آن، مولانا شیخ شهاب‌الدین ابهری و سپس مولانا قطب‌الدین احمد ابهری دو فرد دیگری بودند که به ترتیب در این آرامگاه دفع شده‌اند. لقب مولانا قطب‌الدین احمد ابهری با لقب پیراحمد زهرنوش شناخته شده که نام کلی بنا هم از این لقب گرفته شده است. این اثر که در سال‌های گذشته تقریبا ویران شده بود، در دهه‌ی ۱۳۶۰ شمسی به تلاش اداره‌ی ارشاد ابهر و همکاری گروه باستان‌شناسی سلطانیه مرمت شد.
دو تن از معروف‌ترین افرادی که در این بنا دفن شده‌اند به شرح زیر هستند:
ابوبکر محمد بن عبدالله بن محمد بن صالح ابهری
ابوبکر محمد بن عبدالله بن محمد بن صالح ابهری متولد سال ۲۸۷ هجری قمری در ابهر و فوت شده در سال ۳۷۵ هجری قمری در همین شهر است. دلیل شهرت او شهرت قاضی، قاری قرآن، و متخصص علم حدیث است. در بغداد و نزد از ابوعمر محمدبن یوسف قاضی علم فقه را یاد گرفت. از او آثاری به جا مانده است، از جمله این آثار می‌توان به «الاصول در فقه»، «الرد علی المزنی»، «شرح کتاب ابن عبدالحکم‌‌الصغیر»، «شرح کتاب ابن عبدالحکم‌‌الکبیر» و «فضل‌المدینه علی‌مکه» اشاره کرد. بنای خانقاه در این جاذبه تاریخی که امروز به موزه مردم‌شناسی ابهر معروف است را به این عارف ابهری نسبت داده‌اند.
مولانا قطب الدین احمد ابهری
نام کامل او «ابوبکر احمد بن حسن ابهری» و لقبش «پیراحمد زهرنوش» است. دلیل شهرت او به پیر زهرنوش، بنا به روایتی این است زهر را مثل شربت می‌نوشیده و پیش از نوشیدن زهر، سماع مردانه به راه می‌انداخت و وقتی شور بالا می‌گرفت، زهر اثری در او نمی‌کرد. او یکی از قطب‌های سلسله تصوف به‌شمار می‌رود که در تاریخ به‌عنوان عالم فقیه کاملی به حساب می‌آمده است. او در ۱ شوال سال ۵۰۰ هجری قمری مصادف با یازده فروردين ۴۸۹ هجری شمسی به دنیا آمد و در سال ۵۷۷ هجری قمری درگذشت. به او لقب صوفی خرقه‌پوش را داده بودند.
از او کتاب‌های شعر و عرفان زیادی به جای مانده است. از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به «مقام العارفین»، «داستان سلامان و ابسال»، «گزارش از قطب المه و الدین مبین الاسلام الابهری» و دیوان اشعار اشاره کرد. در کتاب «مناقب» گفته می‌شود که ابهر در قرن ششم هجری قمری نزدیک به چهارصد صوفی، زاهد، عابد، خرقه پوش و خرقه بخش داشته است. یکی از مشهورترین این عرفا، پیراحمد زهرنوش بوده است که علاوه بر آگاهی کامل از معارف صوفیان، نقل‌کننده حدیث هم بوده است. او از قاضی «ابوالفتح عبدالله بن محمد بن محمد» معروف به «ابن بیضاوی» و «ابوالقاسم طاهربن طاهر شجامی نیشابوری» علم حدیث را یاد گرفت. همچنین پیراحمد زهرنوش از یاران و مریدان عارف معروف «ابوالنجیب عبدالقاهر بن عبدالرحمن عمویه سهروردی» بوده است. پیراحمد زهرنوش پس از فوتِ بزرگ‌ترین عارف شهر یعنی «ابوالنجیب» به جایگزینی او انتخاب شد و به‌عنوان راشد در ابهر مسئولیت آموزش مریدان را به عهده گرفت.
موزه و آرامگاه پیراحمد زهرنوش
بقعه پیراحمد زهرنوش مربوط به قرون ۶ و هفت هجری قمری است. این اثر در تاریخ ۱ مهر ۱۳۵۳ با شماره‌ی ثبت ۹۸۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این بنا در حاشیه جنوبی شهر ابهر واقع شده و قدیمی‌ترین بنا در شهر ابهر است. بقعه پیراحمد زهرنوش پس از توسعه شهر در وسط میدان کوچکی به اسم میدان پیر قرار گرفت. این بنای تاریخی دارای دو بخش جداگانه، ولی مرتبط با هم است. یک بخش آن کاربری آرامگاهی دارد؛ آن که همان‌طوری که گفته شد محل دفن سه تن از بزرگان ابهر بوده است. بخش دیگر آن این خانقاهی قدیمی بوده که امروزه تبدیل به موزه مردم‌شناسی ابهر شده است که تنها موزه این شهر هم محسوب می‌شود.
آرامگاه (بقعه) پیر احمد زهرنوش
بعد از احداث میدان، بنای تاریخی پیراحمد زهرنوش در وسط فضای سبز میدان قرار گرفته است. بخش آرامگاهی بنا گنبدخانه‌ای مرتفع است که به دلیل وجود سردابه‌ای در زیر آن، محل دفن یک یا چند شخصیت محسوب می‌شود. امروزه آثاری از این مقبره‌ها دیده نمی‌شود. مطابق آثار به دست آمده و مطالعه متون تاریخی به ویژه جلد دوم کتاب «ابهر جلوه گاه تمدن باستان» نوشته «ابولمعالم فخیم ابهری»، در این مکان آرامگاه برخی مشاهیر قرون اولیه و میانی شهر ابهر از جمله آرامگاه ابوبکر عبدالله بن‌طاهر ابهری بوده است.
به دلیل حفاری‌های غیرمجاز امروزه اثری از قبر یا قبرهای احتمالی باقی نمانده است. هرچند در حال حاضر روی چند مورد سنگ قبری باقی‌مانده که توسط پژوهشگران بررسی شده است، نام‌های ابوبکر عبدالله بن‌طاهر ابهری، ابوبکر محمدبن عبدالله بن‌طاهر طیان ابهری، ابوبکر احمد بن‌حسن ابهری معروف به پیر احمد زهرنوش و شیخ شهاب‌الدین ابهری دیده می‌شود. بسیاری از پژوهشگران معتقدند که بنای الحاقی به گنبدخانه از مراکز عبادتی محسوب می‌شده و به‌عنوان خانقاه صوفیان کاربرد داشت.
منبع عکس از خبرگزاری ایسنا (عکاس: محمد آهنگری)
جنس بنای بقعه آجر است. با توجه به بی‌پیرایه بودن بناهای اطراف، احتمال می‌رود کاربری اولیه‌ی آن خانقاه باشد. معماری مقبره یک بنای چهارطاقی است. این بنا با شکست‌ها و جرزهای ایجاد شده، از داخل به بیست وجهی تبدیل شده است. بر فراز چهار طاقی مقبره گنبد زیبایی به سبک پنج و هفت از گونه‌ی گنبدهای سلجوقی ساخته شده است. علاوه بر ورودی مقبره از ساختمان غربی، ورودی اصلی مقبره از معبری در ضلع شمالی بنا است. کف مقبره یک پله بالاتر از ورودی در اصلی است و محل گورها در سرداب قرار دارد. سرداب با پلان چلیپا (صلبی شکل) ساخته شده که پنج پله پایین‌تر از کف مقبره است. سقف سرداب طاقی از جنس آجر است. دیوار خارجی بنا از آجر و با نقش ساده ساخته شده، دارای پیش و پس سازی‌هایی است كه جلوه خاصی به مجموعه بخشیده است. پلان این اثر تاریخی هشت ضلعی است كه گنبد یک پوش آن با دقت زیادی ساخته شده است. دلیل زیبایی این گند تبدیل فضای هشت ضلعی به سطح و محیط دایره‌وار است. این کار با کمک فیل‌پوشهای متقارن كه دارای قاب‌بندی‌های تزیینی زیبای گچ‌بری شده است، صورت می‌گیرد.
برای تعدیل دما و رطوبت و تامین روشنایی در بخش‌هایی از بدنه این فیل‌پوش‌ها روزنه‌هایی طراحی شده است. در داخل بقعه و زیر گنبد، در چهار گوشه، چهار ترنبه (مخروطی) زده شده است که طرح چهار ضلعی را به هشت ضلعی تبدیل می‌کند. در طاق‌نماهای میان هر دو ترنبه (مخروطی) هم نورگیرهای جاسازی شده است. در ورودی با یک پله از کف محوطه از سمت شمالی قرار دارد و قبر پیر در وسط این بقعه ساخته شده است. هیچ نوع کتیبه و سنگ قبری که حاوی اطلاعاتی درباره تاریخ احداث بنا باشد، در این مجموعه پیدا نشده است.
منبع عکس از سایت اداره میراث فرهنگی ابهر
مردم ابهر در دوران‌های مختلف از این بقعه برای تدفین به ویژه تدفین افراد مشهور استفاده کرده‌اند. چون اهالی ابهر معتقدند پیراحمد زهرنوش نیز در گذشته‌های شهر ابهر شخصیتی معروف بوده است برای همین سایر افرادهای مشهور شهر را هم در کنار وی دفن می‌کردند، هرچند همان‌طوری که گفته شده اطلاعات زیادی از تعداد و اسامی افراد مدفون در این بنا وجود ندارد.
موزه مردم‌شناسی ابهر (خانقاه آرامگاه پیراحمد زهرنوش)
در بخش دوم مقبره پیراحمد زهرنوش و در فضاهای غرب و شمال‌غرب گنبد، خانقاه و عبادتگاه در قدیم محسوب قرار داشته است. تصاویر باقی‌مانده از این بنا پیش از مرمت، نشان می‌دهد ساختمان گنبدخانه با وجود آسیب‌های زیاد وارده شده هنور پا برجا بوده است، ولی بخش خانقاه این بنا تا حدود زیادی تخریب شده بود و به‌صورت تلی از خاک در پیرامون بنا دیده می‌شد. نقشه این بخش از بنا بعد از کاوش‌های باستان‌شناسی اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان مخشص شده است. با بازسازی و بهینه‌سازی این بنا از سال ۱۳۹۰، موزه باستان‌شناسی در محل بقعه پیراحمد زهرنوش ساخته شده است. اشیای موزه در سه بخش تاریخی، اسلامی و سنگ و کاغذ نوشته برای بازدید عموم مردم دسته‌بندی شده‌اند.
در بخش تاریخی، موزه، اشیای پیدا شده از شهر «هیدج» در نزدیکی ابهر، مثل ظروف سفالی ساده، آبریز سفالی، كوزه سفالی، خنجر مفرغی مربوط به عصر آهن و هزاره اول قبل از میلاد دیده می‌شود. همچنین انواع بازوبند مفرغی، حلقه مفرغی و ظروف سفالی دوره اشكانی نیز در این بخش قرار دارند. در بخش دوره اسلامی این موزه، انواع ظروف سفالی از قرن ۴ هجری قمری تا دوره قاجار قرار داده شده‌اند. همچنین اشیایی پیدا شده در سلطانیه مثل پی‌سوز ساده، بشقابی و ظروف لعابدار نیز در بخش اسلامی موزه قرار گرفته‌اند. همچنین تعدادی از ظروف مسی قلم‌زنی دوره قاجار که در زنجان ساخته شده‌اند هم بخش دوره اسلامی قابل بازدید است.
منبع عکس از خبرگزاری ایسنا (عکاس: محمد آهنگری)
در بخش سنگ و کاغذ نوشته این موزه انواع كتب خطی از دوره تیموری تا قاجار با موضوع مذهبی و نجوم، انواع تفنگ‌های دوره قاجار، انواع سكه‌های دوره سلجوقی، ایلخانی، صفوی و قاجار به نمایش درآمده است. همچنین در این بخش تعدادی از سنگ مزارهای کشف شده از روستای دره سجین روستای فلج شهرستان خرم‌دره مربوط به دوره قاجار و نمونه ای از سنگ مزار دوره تیموری کشف شده از صایین قلعه شهرستان قرار گرفته است. همچنین اشیای اهدایی از سوی اهالی ابهر در طول تاریخ هم در این بخش قابل بازدید هستند.
از سایر جاذبه‌های داخل شهر ابهر می‌توان به مسجد جامع ابهر اشاره کرد. اين مسجد قدمت زیادی دارد و طبق متون تاریخی به قرن اول هجری قمری بر‌می‌گردد. مسلمانان به دستور «محمد بن ابوبکر» بعد از فتح ابهر در سال ۹۰ هجری قمری این مسجد را روی آتشکده ساسانی بنا می‌کنند. با توجه به سنگ‌نبشته‌ای روی یکی از دیوارهای مسجد در سال ۸۸۸ هجری قمری به دستور «جهانگیر بن علی بن عثمان» مسجد جامع ابهر بازسازی می‌شود.
عکاس سعید حاجی خانی
اين مسجد در قسمت‌های غربى و شرقى خود، دو در ورودی بزرگ دارد. آب این مسجد از خارج از شهر با کمک يک کانال زيرزمينى به حوض وسط مسجد که سه متر پايين‌تر از سطح زمین است، آورده می‌شد. با گسترش شهر و تخريب آبراه، آب مسجد قطع شده است و در حال حاضر در اين مسجد از آب لوله‌کشى استفاده مى‌شود.
عکس‌های گالری از محمد آهنگری
نویسنده: سعید صالحی