در سراسر ایران عمارت‌ها و خانه‌های اربابی بسیاری وجود دارد که اکثر آن‌ها مربوط به دوره قاجار است. نگاهی به این عمارت‌های زیبا نشان می‌دهد که صاحبان آن‌ها معمولا افرادی دارای بضاعت مالی بالا یا سرمایه‌دار بوده‌اند. صاحبان این عمارت‌ها یا خوانین و اربابانی بوده‌اند که اداره یک یا چندین روستا را بر عهده داشتند یا افرادی تاجر و سرمایه‌دار بوده‌اند که بضاعت مالی و شغل آن‌ها سبب شده بود که به دلیل داشتن روابط اقتصادی با دیگر تجار داخلی یا خارجی، با اقتباس از عمارت‌های خارجی، ساختمان‌هایی را برای انجام دیدارها و کارهای تجاری خود بنا کنند.
عمارت ملک بوشهر از این بناهای تاریخی و جاهای دیدنی بوشهر به شمار می‌رود و صاحب آن یکی از تجار معروف شهر است. این عمارت در دوره قاجاریه ساخته شده است. این عمارت زیبا در ۸ کیلومتری بوشهر و در کوچه ملک، واقع در خیابان ماهینی و محله بهمنی شهرستان بوشهر قرار دارد. عمارت ملک بوشهر یک مجموعه ساختمانی است که با داشتن یک قرن سابقه، اکنون یک عمارت تاریخی محسوب می‌شود.
بنای عمارت ملک
مساحت زیربنای عمارت ملک، ۴۰۰۰ مترمربع بوده و بنای آن در دوره قاجاریه شکل گرفته است. معماران بنا فرانسوی بوده‌اند. تحقیقات در مصالح به کار برده شده نشان می‌دهد که مصالح از شهرستان بوشهر تهیه شده و با مصالح محلی به کار برده شده در سایر بناهای معاصر عمارت ملک، یکسان است. درب و پنجره بنا زیر نظر مهندسین فرانسوی ساخته شده است. صاحب اصلی عمارت ملک، یکی از تجار و صاحب ثروت‌های شهر به نام محمدمهدی ملک‌التجار بود.
سازنده عمارت ملک، ملک‌التجار بوشهری است که آن را با اقتباس از یکی از کاخ‌های فرانسه ساخت
گفته شده ملک‌التجار یکی از تاجران معروف بوشهر بوده که در امر تجارت در عصر خود بسیار معروف و شناخته شده بود. وی که برای سفر تفریحی-تجاری به کشور فرانسه رفت و آمد داشت، در یکی از سفرهای تجاری خود، از یکی از کاخ‌های فرانسه دیدن کرد. این کاخ که از لحاظ تاریخی مربوط به قرون وسطی در فرانسه بود، چشم ملک‌التجار را گرفت و شیفته آن شد. ملک‌التجار پس از بازگشت به بوشهر تلاش کرد تا با ساخت عمارت ملک، اقتباسی از بنای کاخ فرانسه را در بوشهر پیاده کند. عمارت ملک بعدها توسط انگلیسی‌ها تسخیر شد و به صورت مقر نظامی آن‌ها درآمد. انگلیسی‌ها سال‌ها در این عمارت مستقر بودند و پس از آن با ورشکست شدن ملک‌التجار (صاحب اصلی کاخ) لوازم نفیس آن را با قیمت کم خریداری کرده و با خود به انگلستان بردند. در اواخر سلطنت رضا‌شاه، عمارت ملک که خوابگاه نظامیان شده بود، پس از چندین بار بازسازی رو به ویرانی نهاد و به‌خاطر وسعت زیاد آن دیگر مرمت نشد.
مشخصات عمارت ملک
عمارت ملک دارای چندین بخش است. پیشخوان بنا یکی از این بخش‌ها است که فضای باز و گسترده‌ای را به خود اختصاص می‌دهد که پیونددهنده فضای شهر به این مجموعه است و از عقب به سکوی سردر و عمارت اصلی می‌رسد. بخش دوم این مجموعه، سکوی بنا است که شامل یک سفره عظیم و یک ردیف پله‌ی متصل به بنای اصلی است. بخش سوم عمارت نیز سردر بنا است که فضای ایوان را نیز دربر می‌گیرد. فضای ایوان شامل سه جفت ستون می‌شود که به ساختمان اصلی متصل می‌شوند. یک در بزرگ از چوب آبنوس با تزئینات فلزی در این بخش وجود دارد. عمارت اصلی، بخش چهارم و عظیم‌ترین بخش مجموعه است که در دو طبقه با دیوارهای نقاشی شده ساخته شده است.
سالن پایین این بخش برای ملاقات‌های رسمی ملک‌التجار و طبقه بالا برای ضیافت‌های خصوصی او ساخته و در نظر گرفته شده بود. سبک معماری این عمارت برگرفته از سبک ساختمان سازی در گذشته‌های سواحل خلیج فارس است که به بنگله معروف بودند و یک قسمت استحفاظی، بارو و شاه‌نشین و قسمتی هم به صورت چند ایوان و اتاق‌های مسکونی را در بر می گرفت. این مجموعه ساختمانی علاوه بر بخش‌های فوق، باغ‌های تودرتویی دارد که با چند ردیف دیوار از هم جدا شده‌اند و هر کدام، ورودی جداگانه‌ای برای ارتباط با دیگر بخش‌ها و فضای خارج دارند. باغ‌ها به هم شبیه نیستند و هر یک ب صورت جداگانه از تزSینات و فضاسازی‌های متفاوتی برخوردارند.
عمارت ملک که در عصر خود جزی اصلی‌ترین ساختمان‌ها در بندر بوشهر بود، امروزه در میان ساختمان‌های جدید چندین طبقه محاصره شده و به دلیل اینکه مورد مرمت قرار نگرفته، در حال تخریب است. این عمارت با مبلغ ۲۲۰ میلیون تومان از صاحبان آن خریداری در حال حاضر در اختیار میراث فرهنگی بوشهر قرار گرفته، اما آن‌طور که باید مورد توجه قرار نگرفته است.
عمارت ملک در عصر قاجار به عنوان هویت بوشهر، ساختمان بی‌نظیر و آسمان‌خراش این شهر محسوب می‌شد
عمارت ملک در ۱۷آذرماه سال ۱۳۷۷ با شماره ۲۱۸۴ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت. در سال‌های اخیر میراث فرهنگی بوشهر اعلام کرده که عمارت ملک بوشهر مرمت شده و طرح زیباسازی آن به شهرداری سپرده شده است تا از این طریق، عمارت تبدیل به یک مکان گردشگری شده و در اختیار بازدیدکنندگان قرار گیرد.
عمارت ملک در حال حاضر سرپناهی برای برخی از بی‌بضاعتان است و طبق گفته‌های اهالی شهر، حدود ۳۰ خانواده بی‌بضاعت در آن زندگی می‌کنند. حضور این افراد در عمارت سبب شده که اتاق‌های جدیدی در عمارت ساخته شود و بنای اصلی عمارت، ناخواسته دارای تغییراتی شده و عمارت دچار آسیب شود.
در روزهای اخیر میراث فرهنگی اعلام کرده است که به زودی عملیات مرمت بنا در این عمارت انجام می‌شود. بازدید از این عمارت تاریخی که در عصر خود، به‌عنوان هویتی برای این شهر محسوب می‌شده، می‌تواند بسیار جذاب و دیدنی باشد، اگرچه بخش‌هایی از بنا متاسفانه بسیار آسیب‌دیده است.
نویسنده: زهرا آذرنیوش