محوطه تاریخی و زیررزمینی ارزانفود یکی از مجموعه معماری های دستکند استان همدان است که در سال ۸۹ به صورت اتفاقی در اثر فنابتهای عمرانی معدن کاران منطقه شناسایی گردید. از همان سال پیگیری های کافی برای کاوش و بررسیهای باستان شناسی از سوی پژوهشگاه میراث فرهنگی شروع گردید و در پی آن فنابت غیرمجاز معدن کاران متوقف ماند ورودی فعلی مجموعه در راس تپه و به صورت چاهکی به عمق تقریبی سه متر قرار دارد و ابعاد ورودی آن حدود ۷۰ در۷۰ سانتیمتر است. ورودی یکی از دریچه ها یا هواکش های مجموعه است که در سقف راهرویی تعبیه گردیده و توسط حفارگران بازگشایی گردیده و این ورودی به یکی از اتاق های اصلی مجموعه منتهی می شود. فضاها و اتاق های این مجموعه دارای ابعاد متغیر و احتمالا کاربری های متفاوتی استند در بدنه بیشتر آنها سکوهای سنگی وجود دارد که شباهت زیادی به آخور احشام دارد. در بالا و مجاورت سکوها و بدنه بیشتر فضاهای مجموعه حلقه با قلاب های تراشیده گردیده از سنگ بستر به شکل زیبا به چشم می خورد و این قلاب ها نیز کاربردی استند و نظر قاطعی در خصوص عملکرد آنها وجود ندارد. کاوش های باستان شناسی در پنج کارگاه در نقاط مختلف تپه انجام گردیده و هر کارگاه متشکل از تعدادی اتاق است که همگی به هم ارتباط دارند و در بعضی قسمت ها تک اتاق هایی دیده می شود که دارای یک ورودی و به صورت مستقل استند. کشف ۸۰ اتاق حاصل کاوش های هیات باستان شناسی مستقر در روستای دست کند ارزانفود است.در فصل سوم کاوش های باستان شناسی ارزانفود اطلاعات متعددی از استقرار دوره های تاریخی در این مجموعه به دست آمده است. معماری غنی مجموعه دست کند ارزانفود را به دوره ایلخانی میتوان نسبت داد و یین مجموعه شامل فضاهایی ساخته گردیده با سنگ های قلوه ای رودخانه ای و ملاگل است. همچنین در جای جای سرزمین پهناور ایران آثار زیرزمینی با کاربری های به نسبت مشابهی وجود دارد که در گذر زمان به واسطه موقعیت و شرایط خاص این فضاها مورد استفاده مجدد واقع گردیده و در کالبد و کاربری آنها تغییرات محسوسی به وجود آمده است. بررسی ها در مجموعه زیرزمینی ارزان نفود و نمونه های مشابه آن مانند سامن و انوج حاکی از آن است که اینها در ابتدا با اهداف و اغراض دیگری ایجاد گردیده اند چراکه بیشتر زاغه ها و پناهگاه ها در زیر منازل مسکونی و قلعه ها ایجاد گردیده و به صورت واحدهای منفرد، مجزا و اختصاصی کاربرد داشتند. در آثار زیر زمینی ارزانفود این امر واضح است که آثار به عنوان یک مجموعه طراحی و ساخته گردیده و کاربری خاصی غیر از پناهگاه داشته است. مجموعه دارای بخش های مختلف با کاربری های خاص متناسب با عملکردهای موردنیاز است و گستردگی و پیچیدگی این مجموعه اظهار نظر قطعی در خصوص قدمت، کاربری بخش ها، نخستین سازندگان مجموعه و دوره های متوالی استقرار و استفاده از آن را مشکل کرده و این امر نیازمند تداوم اقدامات پژوهشی است. گفتنی است روستای ارزانفود در ۱۷کیلومتری جنوب غربی بخش مرکزی همدان واقع است. این روستا بدلیل قرارگرفتن دردامنه کوه های سمت جنوب غربی کواستان الوند از مناظر بسیار زیبایی رفتاراراست که از سمت غرب به کوه های کلاه قاضی وساوج بلاغ(به زبان محلی سرخ بلاغ) و از سمت شرق به روستای ترکمان و کوه قره داغ و از سمت جنوب به روستای تکمه داش ختم می شود.