برخی شیراز را تنها با آرامگاه‌های سعدی و حافظیه می‌شناسند. شیراز را اگر خوب بگردیم، آرامگاه‌های بسیاری از عرفا، شعرا و هنرمندان بنام ایرانی را می‌یابیم. یکی از این آرامگاه‌ها، آرامگاه شیخ روزبهان است که شاید بسیاری از وجود این آرامگاه بی‌اطلاع باشند. شیخ روزبهان از عرفای بزرگ قرن ششم است؛ بازدید از این آرامگاه از چند جهت دارای اهمیت است. آرامگاه شیخ روزبهان در محل خانقاه وی ساخته شده است. از این روی بازدید از این مکان، علاوه بر آشنایی با شخصیت شیخ، بازدید از دو اثر تاریخی آرامگاه و خانقاه مربوط به وی محسوب می‌شود.
آرامگاه شیخ روزبهان
یکی از بناهای تاریخی و پرتردد و جاهای دیدنی شیراز، آرامگاه شیخ روزبهان است که قدمت جای آن مکان به حدود ۸۰۰ سال پیش می‌رسد، اما خود آرامگاه در عصر معاصر بنا شده است. محل آرامگاه شیخ در واقع مکانی است که روزی خانقاه شیخ روزبهان بوده است. آرامگاه شیخ در انتهای خیابان لطفعلی‌خان زند شیراز در محله‌ای که به نام خود شیخ، درب شیخ خوانده می‌شود، قرار دارد. در محوطه آرامگاه سه پله سنگی وجود دارد که به ایوانی بدون سقف منتهی می‌شود و در اطراف ساختمان کشیده شده است. در امتداد ایوان مسقف، ایوانی دیگر با عرض کمتر وجود دارد که قبر شیخ و قبور چهار تن از فرزندان و فرزندزادگان وی در آنجا واقع شده‌اند. بر پیشانی این ایوان با خط نستعلیق نوشته شده: «آرامگاه شیخ کبیر ابومحمد روزبهان، تولد در فسا ۵۲۲ هجری -وفات در شیراز ۶۰۶ هجری».
بر بالای ایوان یک لوح برنجی قرار دارد که روی آن عبارت: «لااله الا الله الملک الحق المبین» نوشته شده است. در زیر این لوح روی تکه سنگی نوشته شده:«ای تو را با هر دلی رازی دگر» مقابل در ورودی، اتاقی با دو پنجره مشبک و کاشی‌های معرق قرار دارد. بین آن دو پنجره سنگ نبشته‌ای است که نام شیخ، سال تولد او، سال درگذشت و تاریخ بنا و سازندگان آن شرح داده شده است. در جنوب اتاق کتیبه دیگری وجود دارد که شامل دو قسمت می‌شود. بر روی قسمت اول نوشته شده: «شیخ روزبهان ابومحمد بن ابونصر بقلی فسایی شیرازی به سال ۵۲۲ هجری قمری در فسا چشم به دنیا گشود و در محرم ۶۰۶ هجری در شیراز در خانقاه خود که اکنون بنا در آن برپا شده جهان را بدرود گفت. این عارف بزرگوار جامع بین کمالات صوری و معنوی، قال و حال، زهد و عشق، صحو و سکر، تحقیق و تعلیم در شریعت و طریقت و پیشوای کاروان راه حقیقت بوده است». در قسمت دوم این کتیبه قسمتی از رباعیات شیخ روزبهان نگاشته شده است که دو بیت اول آن چنین است:
دل داغ تو دارد ار نه بفروختمی در دیده تویی، وگرنه بردوختمی
جان منزل توست ورنه روزی صدبار در پیش تو چون سپند بردوختمی
در شمال اتاق نیز کتیبه‌ای قرار دارد که محتوای آن مربوط به آثار شیخ است. این آثار عبارت‌اند از:
۱لطایف البیان فی تفسیر القرآن
عرایس البیان فی حقایق القرآن
مکتون الحدیث
حدایق الاخبار
الموشح فی المذاهب الاربعه
کتاب العقاید
کتاب الارشاد
کتاب المناهج
مشرب الارواح
تعداد این آثار در کتیبه به ۲۷ اثر از شیخ منتهی می‌شود که در اینجا شش اثر شیخ ذکر شد.
حیاط آرامگاه شیخ از سنگ چکشی و کف اتاقها از موزاییک پوشیده شده است. قبر شیخ در صدر محوطه قرار دارد. سنگ صندوقی بزرگی که در حاشیه آن نام ۱۴ معصوم به خط ثلث نوشته شده، روی آن نصب شده است. تاریخ وفات شیخ روی قبرش، با این عبارت نقر شده است.: «فی منتصف محرم سنه ست و ستمائه». طول سنگ قبر ۱ متر و ۷۰ سانتی‌متر و عرض آن حدود ۵۶ سانتی‌متر و ارتفاع ۴۶ سانتی‌متر است. این آرامگاه در تاریخ ۱۳۵۳/۱۲/۲۶ با شماره ۱۰۴۳ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
در سال ۱۳۳۷هجری شمسی، این بنا توسط اداره میراث فرهنگی استان فارس مورد بازسازی و مرمت قرار گرفت. در سال ۱۳۴۵ هجری شمسی به سفارش انجمن آثار ملی روی قبر شیخ بنایی ساخته شد. آرامگاه وی به‌صورت دو تاق و طاق‌نمایی کوچکتر ساخته شد که در همدیگر قرار گرفته‌اند. زیر این بنا ۶ قبر قرار دارد که یکی مربوط به شیخ و پنج قبر دیگر از آن فرزندان و نوادگان وی است. با وارد شدن به محوطه قبر شیخ، سنگهای تاریخی مشاهده می‌شوند که بدون حفاظ در کنار دیوار و گوشه‌ای از بنا قرار گرفته‌اند.
در محوطه آرامگاه شیخ روزبهان آنچه نظرها را به خود جلب می‌کند، وجود گل و گیاهان بسیار است که بر زیبایی و طراوت فضای آرامگاه موثر است. وجود گل و گلدان‌های سرسبز در این مکان نوعی سرزندگی را برای فضای آرامگاه به ارمغان آورده است. در حال حاضر بسیاری از وجود چنین آرامگاهی در شهر شیراز بی‌اطلاع هستند و با وجود تعداد گردشگر بسیاری که شهر شیراز دارد، متاسفانه این بنای تاریخی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. امید است با شناخته شدن این مکان‌ها و بازدید گردشگران، توجه بیشتری نسبت به این مکان‌های تاریخی ایجاد شود.
شیخ روزبهان
درباره شیخ روزبهان چنین گفته شده که در سال ۳۲۲ هجری قمری در فسا متولد شد و بعد از گذراندن ۸۴ سال عمر، در سال ۶۰۶ ه.ق در شیراز بدرود حیات گفت. وی از آغاز تمایلات عرفانی داشت تا اینکه در سن ۲۵ سالگی از خلق برید و هفت سال در کوه بموی شیراز به ریاضت، مجاهدت و عبادت پرداخت و حافظ قرآن شد. وی نزد نخستین مرشد خود شیخ جمال‌الدین فسایی رفت و در شیراز خانقاهی را بنا کرد و در طول مدت عمر خود به ارشاد مردم پرداخت. شیخ در مدت ۵۰ سال در مسجد جامع عتیق به وعظ و خطابه پرداخت و در عرفان و تصوف به مقامی شامخ رسید. ایشان به شیخ شطاح نیز به معنای کامل به کار می‌رود، معروف است. از شیخ در حدود ۳۰ اثر بر جای مانده است. سعدی در قطعه‌ای از شعرهای خود به شیخ روزبهان اشاره داشته است:
چه خوش سپیده دمی باشد آنکه بینم باز رسیده به سر الله‌اکبر شیراز
به ذکر و فکر و عبادت به روح شیخ کبیر به حق روزبهان و به حق نماز
علاوه بر سعدی، مولوی نیز در اشعار خود به شیخ روزبهان توجه داشته است. شیخ در محرم سال ۶۰۶ ه.ق در شیراز درگذشت و در محل خانقاه خود که امروز آرامگاه وی است، به خاک سپرده شد.
نویسنده: زهرا آذرنیوش