قلعه خورموج یکی از مهم‌ترین جاهای دیدنی استان بوشهر در خورموج است. سبک معماری این قلعه مربوط به دوره سلجوقی و متأثر از سبک قلعه‌سازی دوره ساسانی است که با استفاده از طاق‌نما و گچ‌بری در تزئین دیوارها و درون اتاق‌ها زیبایی دوچندانی پیدا کرده است.
قلعه خورموج که امروزه تنها یکی از برج‌های آن برجای مانده است، دارای چهار حصار، چهار برج، اندرونی، عمارت مرکزی و قراول خانه و اصطبل بوده است. قسمتی از آن به نام قلعه محمدخان دشتی و قسمت دیگر آن به نام قلعه جمال خان معروف بوده است. این اثر در سال ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی به شماره ۳۰۳۲ به ثبت رسید.
برج قلعه خورموج دارای سه‌طبقه و یک زیرزمین است. در زیرزمین بنا سقف به شکل گنبدی و با تقارن زیبایی ایجاد شده است. این تقارن در طبقات دیگر نیز حفظ شده است. در طبقه اول سقف چندان تفاوتی نکرده و تنها فرقی که کرده به خاطر نقش و نگارهایی است که به آن اضافه شده است.
حدود ۱۵۰ سال پیش محمدخان دشتی، حاکم دشتی قلعه‌ای ساخت که دارای چهار برج گلی بود و دیوارها و باروها گچی که به ارتفاع ۱۰ تا ۱۲ متر و با وسعت تقریبی ۱۲۰ در ۱۱۰ مترمربع بود.
محمدخان دشتی متولد ۱۲۴۶ (درگذشت: ۱۲۹۸ قمری) فرزند حاجی خان و نوه جمال خان دوم است که پس از درگذشت برادرانش حيدر خان و حسین‌خان حکومت دشتی را به عهده گرفت. این خان شاعر در روستای شنبه از محال دشتی متولد شد. تحصيلات مقدماتی را در دشتی به پايان رساند و سپس برای تکميل تحصيلات به عتبات عاليات رفت. این سفر که در نوجوانی انجام گرفت به همراه مادر و برادران خود بود و تا زمانی که مادرش در قيد حيات بود در عتبات باقی ماند و بعد از درگذشت مادرش به دشتی بازگشت.
در داخل قلعه مهمانخانه و قراول خانه به سبک معماری ایتالیایی و به سبک بناهای زمان صفوی ساخته شده بود که معماران شیرازی و اصفهانی کار ساختن آن را بر عهده داشتند.
قلعه دارای در بزرگی رو به شمال به‌اندازه ۴ در ۵ متر بود که از چوب درختان جنگلی ساخته شده بود که به آن هشتی می‌گفتند و محل ورود ماشین و سواران بود. در کوچک جنوبی به ارتفاع ۵٫۳ متر و عرض ۵٫۱ متر که محل رفت و آمد پیاده‌ها بود و به آن چیله می‌گفتند. چشمه آب روان بنگه از کنار در جنوبی قلعه می‌گذشت و در کنار آن محمدخان حمامی به سبک معماری دوره قاجار بناکرده بود.
۲۰ سال محمدخان در این قلعه حکومت کرد و سپس جمال خان دشتی در قسمت جنوب غرب آن قلعه‌ای گچی بسیار زیبا بنا کرد.
در اواسط دوره پهلوی اول قلعه به تصرف ارتش درآمد و پس از تخریب قسمت مهم ساختمان، تنها برج جمال خان باقی ماند. برج قلعه خورموج دارای ۳ طبقه و یک زیرزمین است. در زیرزمین بنا سقف به شکل گنبدی و با تقارن زیبایی ایجادشده است.
این تقارن در طبقات دیگر نیز حفظ شده است. در طبقه اول سقف چندان تفاوتی نکرده و تنها فرق آن، نقش و نگارهایی است که به آن اضافه شده است.
قلعه‌ی محمدخان دشتی که روزگاری بلندترين بنای شهر خورموج بوده و از همه‌ی نقاط شهر نمايان بود، اکنون در ساخت و سازهای شهری گم شده است. متاسفانه خطراتی اين اثر ملی را تهديد می‌کند.
نخستین ضربه‌ی مهلکی که بر پیکر این اثر تاریخی واردشده، به سال ۵۷ برمی‌گردد که شهرداری وقت خورموج بخش اعظم آن را به‌منظور احداث ساختمان جدید شهرداری تخریب کرد. در آن زمان بخش اعظم قلعه‌ی محمدخان تخریب و با لودر با خاک یکسان شد و بدین‌وسیله یکی از آثار باارزش گذشته‌مان نابود شد.
نویسنده: فاطمه محمدی