مسجد جامع اردستان از جاهای دیدنی اردستان، بناهای تاریخی استان اصفهان و مساجد چهار ایوانی است که در مرکز محله محال واقع شده است. این بنا در گذشته یک آتشکده بود که بعدها به یک مسجد چهار ایوانی به شیوه مسجد جامع اصفهان (سبک رازی) تبدیل شده است.
تاریخچه بنا
این مسجد در زمان ساسانیان یک آتشکده یا معبد بوده که بعدها به مسجد شبستانی تبدیل شده است که این بنا دارای یک صحن در مرکز، شبستان‌های ستون‌دار در چهار طرف حیاط، دیوار خشتی محصور کننده و سر در بوده است. ولی هلاکوی مغول در جریان قتل و غارت قرن هفتم هجری قمری اردستان، بنا را به صورت نیمه ویران درآورد.
بنابراین تاریخچه ساخت مسجد جامع اردستان را می‌توان به سه دوره قسمت کرد:
دوره اول: بنا از یک آتشکده گنبدی شکل به یک مسجد شبستانی به سبک خراسانی (در قرن سوم هجری قمری) تبدیل شده که گنبد فعلی مربوط به سبک رازی است.
دوره دوم: مسجد شبستانی به مسجد کوشک مانند (در قرن سوم و چهارم هجری قمری) تبدیل شد.
دوره سوم: مسجد کوشک مانند در دوره سلجوقی (در قرن ششم هجری قمری) تقریبا خراب شده و به شکل یک مسجد چهار ایوانی به (با توجه به نظرات مرحوم پیرنیاسبک رازی) احداث شده است.
مشخصات بنا
مسجد جامع اردستان به شیوه مسجد جامع اصفهان احداث شده که اولین مسجد با دو طبقه در تاریخ اسلام و دومین مسجد با چهار ایوان در جهان اسلام است.
این مسجد دارای چند در ورودی است که عامل ارتباط فضاهای اطراف با مسجد هستند: ورودی اصلی یک راهروی طولانی است که از یک طرف به محله فهره و از طرف دیگر به دشت محال راه دارد، این ورودی در گوشه جنوب غربی مسجد قرار دارد. نمای ورودی شامل یک قوس، دولچکی، دو قاب تزیینی، دو طاق نمای محرابی شکل، ٰدونیم ستون آجری و دو سکوی آجری است.
قسمت شمالی مسجد دارای دو ورودی است که یکی به مدرسه علمیه راه دارد و دیگری (با فاصله کمی) گذر شمالی را به داخل مسجد وصل می‌کند. مسجد دارای صحن مستطیل شکل است که به وسیله ایوان‌ها احاطه شده است.
مسجد جامع اردستان اولین مسجد با دو طبقه در تاریخ اسلام و دومین مسجد با چهار ایوان در جهان اسلام است
مسجد جامع اردستان از چهار ایوان شمالی، جنوبی، شرقی و غربی تشکیل شده که هر کدام به یک اسمی مشهور است. این ایوان‌ها به شرح زیر است:
ایوان جنوبی
به ایوان صاحب‌الزمان معروف است. این ایوان از قدیمی‌ترین بخش‌های مسجد است و شامل ایوان و گنبدخانه است. طاق‌بندی وآجر کاری زیر گنبد به زمان سلجوقیان و به اواخر قرن پنجم هجری قمری برمی‌گردد که از شاهکارهای هنری و بسیار با ارزش این دوره است. کتیبه‌های زیبا به خط ثلث در طاق‌های قوسی و اطراف شبستان در گنبد خانه مسجد وجود دارد. در نگاه اول چنین برداشت می‌شود که فردی به نام محمود اصفهانی معروف به «غازی» در سال ۵۵۱ هجری قمری آن را مرمت کرده است.
ایوان شمالی
این ایوان در زمان حکومت شاه طهماسب صفوی و توسط استاد حیدر علی بن ذوالفقار اردستانی (از معماران ماهر قرن دهم هجری) کامل شده که به صفحه صفا معروف است.
ایوان شرقی
به صفه امام حسین (ع) و یا صفه امیر جمله مشهور است که در قرن یازدهم هجری قمری با سعی و تلاش میر محمد سعید ملقب به «امیر جمله المک ارسادات عظام حسینی اردستان» بنا شده است و روی دری که یک لنگه از آن وجود دارد این شعر زیبا نوشته شده است: ساخت رکن این مسجد به صفا… جمله الملک آن سعید لقا
ایوان غربی
به ایوان امام حسن مجتبی (ع) یا حکیم‌الملک معروف است. سقف این ایوان دارای نقاشی‌ها وآیات قرآنی است ودر بالای آن مناره‌ای قرار دارد. در این ایوان کتیبه‌ای وجود دارد که با خط نستعلیق نوشته شده است. اکنون بخش‌هایی از این کتیبه خراب شده است.
اطلاعات کامل و مشخصی از بانی مسجد در دسترس نیست اما به گفته بعضی از مردم «عمربن عبد العزیز آل ابی دُلَف» بانی مسجد است. در کتیبه‌ها و منابع بررسی شده نام چند نفر دیگر نیز وجود دارد که عبارتند از: سلطان بیک، میرمحمد سعید اردستانی، علی بن احمد طباطبائی و محمد مهدی حکیم الملک. استاد «محمود بن محمد اصفهانی» به عنوان معمار ایوان جنوبی و استاد «حیدرعلی معمار اردستانی» به عنوان معمار ایوان شمالی در کتیبه‌ها حک شده است.
این مسجد در سال ۱۳۱۱ با شماره ثبت ۱۸۰ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
موقعیت مسجد جامع اردستان روی نقشه
نویسنده: فرناز رهبران رنجبر
$('.map-container')
.click(function(){
$(this).find('iframe').addClass('clicked')})
.mouseleave(function(){
$(this).find('iframe').removeClass('clicked')});