تسوج شهر کوچکی در استان آذربایجان شرقی و شمال دریاچه ارومیه است که با تبریز حدود ۱۱۰ کیلومتر فاصله دارد. تسوج که در قدیم «تسوگ» نامیده می‌شد، با توجه به قرارگیری در ساحل شمالی دریاچه ارومیه همواره اهمیت خاصی داشته است. در این مقاله می‌خواهیم با هم سفری به شهر تسوج داشته باشیم تا شما را با «مسجد جامع تسوج» که از بناهای تاریخی مهم این شهر به حساب می‌آید، آشنا کنیم.
موقعیت
برای دسترسی به مسجد جامع تسوج سختی زیادی نیز نخواهید داشت. کافی است به خیابان امام خمینی و محله بابا هدایت در این شهر بروید. درب اصلی مسجد در وسط بازار تسوج قرار دارد. موقعیت دقیق مسجد جامع تسوج را در نقشه زیر می‌توانید مشاهده کنید:
$('.map-container')
.click(function(){
$(this).find('iframe').addClass('clicked')})
.mouseleave(function(){
$(this).find('iframe').removeClass('clicked')});
تاریخچه
قدمت مسجد جامع تسوج به دوره تیموری برمی‌گردد. اگر به پیشانی در ورودی مسجد نگاهی بیندازید، کتیبه فرمانی را خواهید دید که در سال ۹۸۹ هجری قمری با استفاده از خط ثلث برجسته و زیبا روی سنگ فلفلی یک پارچه نقر شده است.
مرحوم «کارنگ» در یکی از کتاب‌های خود، این کتیبه را به سلطان محمد صفوی نسبت داده‌اند. ولی از طرفی در منابع اینگونه آمده که سلطان محمد دو سال قبل از تاریخ این کتیبه در گذشته است. بنابراین در کل باید اشاره کنیم که در مورد سازنده این مسجد نمی‌توان اظهار نظر قطعی کرد.
متن کتیبه فرمان به صورت زیر است:
فرمان همایون شرف تقاذ یافت آنکه چون همگی همت عالی نهمت همایون ما بر آن مصروف است که در زمان دولت ابدی الاتصال، آثار خیر و احسان در میان طبقات انام انتشار یافته عموم رعایا و برایا در کمال فراغت و رفاهیت اوقات گذرانیده از روی امیدواری تمام در ازدیاد و دعاگویی دوام دولت ابد مقرون افزایند. لهذا در این وقت بنابر کمال توجه خاطر به رفاه حال مردم تسوج از ابتدای پیچی ئیل مقدری محترفه و کوزه‌فروشی قصبه مذکور که ابواب جمع اوست به تخفیف مقرر و تصدق کرده ثواب آن را به ارواح مقدسه حضرات چهارده معصوم صلوات‌الله علیهم اجمعین هدیه نمودم و مستوفیان کرام دیوان، رقم این عطیه اعلی را در دفاتر خود ثبت و مقدوم گردانیده، از جمع اخراج نموده از تیول باطل دانند. عمال و متصدیان دیوانی اکلای حب المسطور مقرر دانسته یک دینار و یک مزبار به هیچ وجه من‌الوجوه به علت مال وجوهات و اخراجات و غیره و به مراسم و رسم که باشد، بر اصناف مذکور در این، حواله نکنند.
از این متن کاملا مشخص است که شهر تسوج و رضایت مردمان آن اهمیت زیادی برای شاه صفوی داشته است.
مشخصات بنا
مسجد در حقیقت دو در ورودی دارد، ولی در سمت غرب کوچک بوده و در حال حاضر کارایی خود را از دست داده است. برای ورود به مسجد می‌توانید از در دوم آن که در وسط بازار تسوج قرار دارد، استفاده کنید. این در به یک خانه باز می‌شود که دارای باغچه است. به اینجا که رسیدید، در سمت غرب وضوخانه و در سمت شرق بازار دکاکین موقوفه مسجد و در شمال حیاط دکاکین بازار را خواهید دید. در یک نگاه کلی مسجد جامع تسوج از بخش‌هایی همچون گنبد، صفه روباز برای نماز جماعت، سرداب مقبره، شش حجره مخصوص طلبه‌ها و یک باغ در بخش جنوبی تشکیل شده است.
وارد محوطه مسجد می‌شویم. در دو طرف در ورودی مسجد دو مناره به چشم می‌خورند که فاقد کلاهک هستند و راه‌پله‌ای مارپیچ دارند. مناره‌ها دچار آسیب دیدگی‌هایی شده‌اند. یک درخت چنار سرزنده نیز در جلوی مناره غربی مسجد کاملا جلب توجه می‌کند.
ابعاد مسجد جامع تسوج در حدود ۳۲ در ۳۵ متر است. به عبارت دیگر مسجد مساحتی بالغ بر ۱۱۲۰ مترمربع دارد. در ساخت این مسجد از بیست و چهار عدد ستون استفاده شده که چهار عدد از آن‌ها آجری هستند، ولی بقیه ستون‌ها از جنس سنگ بوده و از سرستون‌های مقرنس سنگی زیبایی نیز برخوردارند.
اگر به دو سمت شرقی و غربی مسجد نگاهی بیندازید، بخش‌های بزرگی را می‌بینید که «خواجه‌نشین» نام دارند. این خواجه‌نشین‌ها دارای ۴ متر طول و کمی بیش از ۵ متر عرض هستند. همچنین مسجد جامع تسوج دارای زیرزمین یا سرداب در دو سمت است که بخشی از آن با قطعات شکسته کلوخ و آجر پر شده است.
گردهمایی مردم برای اقامه نماز جماعت در مسجد جامع تسوج
بازسازی مسجد
مسجد جامع تسوج چند باری مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. به عنوان نمونه، در سال ۱۲۵۲ هجری قمری، بنای مسجد به دستور امیر محمد شاه قاجار تحت تعمیراتی قرار گرفت. احتمال می‌رود که گچ‌بری و مقرنس‌کاری طاق‌ها در این زمان انجام گرفته باشند. لازم به ذکر است که کلاهک مناره‌های مسجد دچار آسیب‌هایی بوده و بخش‌هایی از گنبدها نیز ترک‌خوردگی دارند. در سال ۱۳۷۹ هجری شمسی نیز مرحله دیگری از بازسازی و تعمیرات به همت سازمان میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی در این مسجد به اجرا درآمد.
ثبت در فهرست آثار ملی ایران
مسجد جامع تسوج به عنوان یکی از شاخص‌ترین آثار باستانی شهر تسوج و جاهای دیدنی استان آذربایجان شرقی که از زیبایی و جذابیت خاصی نیز بهره می‌برد، در تاریخ اول فروردین سال ۱۳۴۷ هجری شمسی و با شماره ۷۸۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
نویسنده: پویا جوانمرد