شهرستان خوی به سبب قرار گرفتن بر سر جاده‌های معروف بازرگانی مانند: جاده ابریشم، مکه یولی، راه طرابوزان به جلفا و… و همچنین به سبب مركزیت اقتصادی از قدیم دارای كاروانسراهای متعدّد، جهت تخلیه كالا و استراحت بازرگانان، و بازاری وسیع و گسترده جهت داد و ستد كالای مختلف را دارا بوده است. در گذشته خوی دارای مركز اقتصادی و بازاری بزرگ بوده، ولی در دوره‌های مختلف تاریخی به علّت وجود سوانح طبیعی و انسانی، كه شهر كهن رو به نابودی گذاشته، به تدریج شهری نو و جدید در کنار آن به وجود آمده است.
محل احداث بازار خوی
بازار قدیمی خوی كه از جاهای دیدنی خوی به شمار می‌رود و در ضلع جنوب شرقی چهارراه مركزی و به راستای خیابان‌های طالقانی و انقلاب قرار گرفته، بازمانده مجموعه گسترده‌تری است. طبق قرائن مشهور از جمله دروازه سنگی، تنها دروازه باز مانده كهن و بقایای آثار حصار دور شهر(بدن) و خندق پشت آن كه تا این اواخر وجود داشت، از زمان‌های پیشین این مجموعه در ضلع شرقی شهر و متّصل به دیوار دروازه ورودی شهر بوده است، كه در مابین خیابان‌های طالقانی و انقلاب و کوچه دبّاغخانه و قپان واقع شده است، و شکلی مستطیلی دارد و به سبب نوسازی و گسترش شهر خوی در چند دهه اخیر و عدم توجّه به آثار پر ارزش و ذی‌قیمت باستانی شهرمان كه یادگاری از عظمت و شكوه گذشته است، دخل و تصرّف فراوانی در آن به عمل آمده ولی آن مقدار از بافت قدیمی بازار كه باقیمانده، بسیار با ارزش و جالب توجّه است. راسته بازارهای سر پوشیده، چهار سوهای خوش تركیب و سراهای نسبتاً بزرگ و جالب، فرم خوبی به آن داده است.
تاریخچه بازار خوی
احداث اولیه مجموعه بازار خوی به دوره‌های صفویه و زندیه برمی‌گردد که در دوره قاجاریه هم توسط عباس میرزا اقدامات خوبی در ساماندهی این بازار صورت گرفته است. طبق کتیبه موجود که در گنجینه خوی نگهداری می‌شود، در زمان شاه طهماسب ساخته شده و در زمان عباس میرزا نایب‌السلطنه به دستور عباس میرزا و توسط امیر احمدخان دنبلی و در اوائل دوران قاجاریه دخل و تصرفاتی در آن صورت گرفته است. این بازار قدیمی با داشتن کاروانسراها و چهارسوق‌های متعدد یادآور روزهای پر رونق اقتصادی بازار به هنگام عبور جاده ابریشم (ایپک یولی) از شهر بوده است. این بازار که در بافت قدیمی شهر خوی واقع شده است به عقیده مورخان و جهانگردان یکی از زیباترین بازارهای ایران بعد از بازارهای تبریز، شیراز و کرمان است. دروازه سنگی خوی یکی از دروازه‌های قدیمی شهر و آثار به‌جای مانده از حصار قدیمی شهر است.
این دروازه در نزدیکی بازار قدیمی خوی قرارگرفته است و در جنوب این بازار قرار دارد. خندقی نیز در دور این دروازه سنگی در سال‌های اخیر وجود داشت که امروزه آثاری از آن بر جای نمانده است.
ساختار بازار خوی
فرم بازار دارای پلان مستطیلی است که به علت نوسازی و گسترش شهر خوی در چند دهه اخیر دخل و تصرفاتی در آن به عمل آمده است.این مجموعه از چند راسته بازار سر پوشیده، سراها، چهار سوهای خوش تركیب و گذرهای قدیمی كه بقایای بافت بزرگ‌تری است، با توصیف اینكه مقادیر زیادی از راسته بازارها و كاروانسراها و سایر واحدهای مربوط، بعدها به آن الحاق و از حالت اولیه خارج‌شده، ولی همین مقادیر از بازار، باقیمانده بسیار با ارزش و دارای اتّصال منظّم و در مجموع از نظر معماری متناسب و هماهنگ است.با توجّه به ویژگی‌های معماری، اقلیمی بازار خوی، مانند بازارهای اصفهان، كرمان، اراك، فاقد تزئینات خاص گچ‌بری و کاشی‌کاری و كتیبه است، تنها در بعضی قسمت‌ها، مخصوصاً" در چهارسوهای آن نظم و دقّت قابل توجّه‌ی در كاربرد و رگه چینی آجر، بکار رفته است.
در گذشته سنگفرش زیبایی كف بازار را پوشانده بود، لوله كشی آب مشروب نیز درست از وسط بازار می‌گذشت و قسمت شمالی و جنوبی شهر را به هم وصل می‌کرد. و فاضلاب شهری كه در بازار و کوچه‌های اطرافش وجود دارد، قدیمی‌ترین فاضلاب در سطح ایران است.
قسمت های مختلف بازار خوی
از قسمت‌های قابل توجّه این مجموعه این است که، هرکدام از راسته‌ها، مربوط به شغل معینی بوده و به نام همان شغل، مانند: مسگر بازار، بورکچی بازار، زرگر بازار، خرازی بازار، فرشچی بازار و… و یا به نام اشخاص خیّر که در عمران و آبادی بازار، نقش مؤثّر داشته‌اند، مانند: امیر، جواد، حاجی‌بابا و… معروف بوده است که هم اکنون نیز نام‌های قدیمی را دارند.
پنج کاروانسرای زیبا در دل این بازار سرپوشیده قدیمی بر رونق آن افزوده است کاروانسرای خان، کشمش چیلار، بلوسی، چیت ساز و کاروانسرای حاج میرهاشم و مساجد بسیار زیبا و تاریخی ملاحسن، حاج بابا و حجتیه و حمام بسیار زیبا و بی‌نظیر محمد بیگ و وجود دروازه سنگی با معماری منحصر به فرد در جنوب این بازار قدیمی این بنا را بیش از بیش برای علاقه‌مندان به بناهای تاریخی دیدنی‌تر کرده است.
این کاروانسرا در جوار بازار و در ضلع غربی آن قرارگرفته و مشرف بر خیابان طالقانی به شکل چهار ایوانی ساخته شده است. اکنون دو ایوان آن در شمال و مشرق باقی مانده است و درگذشته محل استقرار مسافران و داد و ستد بازرگانان داخلی و خارجی بوده است. که امروز هم مرکز فعالیت و مورد استفاده مثل سابق است. درب ورودی کاروانسرا از خیابان طالقانی از درب چوبی بزرگ صورت می‌گیرد که طبقه بالای آن را بالکن چوبی تشکیل می‌دهد. دو درب دیگر در سمت شمال و مشرق با بازار ارتباط دارند. این کاروانسرا منسوب به احمدخان دنبلی حاکم خوی است که توانست با تأمین امنیت و گشودن راه کاروان‌های تجاری به سوی خوی ثروت را به این شهر سرازیر کند. به دستور احمدخان دنبلی بازار خوی به طرح بازار وکیل شیراز ساخته شد و کاروانسرای بزرگی پیوسته به بازار بنا گردید که به کاروانسرای خان معروف است. چهار دیوار این بنا از سنگ سفید ساخته شده و آن ۴۰ حجره تاجر نشین دارد. هر حجره‌ای با قهوه‌خانه و پستوی جداگانه و در کتار آن کاروانسرای دیگری جهت چهار پایان بنا شده است. ضلع جنوبی این بنا دیوار و پشت دیوار محل گذر مردم به داخل بازار از سمت خیابان طالقانی است. این گذر کاروانسرای خان را از کاروانسرای میرزا هاشم جدا می‌سازد.
نویسنده: بهنام شکوری