مسجد عقیق تربت جام از مساجد قدیمی استان خراسان رضوی است. این مسجد به سبک شبستانی گنبددار ساخته شده و شامل ۵ رواق است که رواق‌های محوری آن عریض‌تر از رواق‌های کناری است. ابعاد کل بنا حدود ۵۰ در ۱۹ متر است. گچ‌بری‌ها، نقش‌اندازی‌های آجری روی بدنه گچی و نوع کاشی بنا، از دیدگاه سبک، متعلق به قرن هشتم هجری است و از نظر مطالعه تطبیقی، مشابه آن را می‌توان در بسطام، سلطانیه و اشترجان پیدا کرد. بانی این بنا رضی‌الدین احمد متولی جامی بوده است. ایوان مسجد با ارتفاعی حدود ۳۰ متر در برابر گنبد قرار داشته و با قوس ۸ قسمتی و سقف نیم‌گنبدی کاربندی شده است. دو گلدسته کوتاه ۶ ضلعی در بالای ایوان جای گرفته که ساخت آن‌ها را به شخصی به نام «شیخ اسماعیل خان مستوفی الممالک» که مستوفی کل کابل و قندهار در زمان نادرشاه بود، نسبت می‌دهند. در تزیین ایوان بنا که از نوع کاشی فیروزه‌ای شش گوش منقوش و مثلثی شکل منقوشی و گچ‌بری استفاده شده است.
تربت جام
مسجد عتیق در شهر تربت جام در استان خراسان رضوی واقع شده است
شهرستان تربت جام از شمال به مشهد از شرق به رودخانه هريرود و ادامه آن به جنوب مرز افغانستان و شهرستان تايباد و از غرب به شهرستان تربت حيدريه و فريمان محدود می‌شود. مركز اين شهرستان تربت جام است و بر اساس آخرين تقسيمات كشوری دارای ۳ بخش مركزی، ۱۰ دهستان و ۴۴۷ آبادی است. چهره اقليمی شهرستان تربت جام در بخش شمالی، كوهستانی است و رشته كوه‌های معروف شاه‌نشين بر آن تكيه زده‌اند. قله‌های شاه‌نشين با ارتفاع تقريبی ۲۰۸۰ متر و عرض ۴۸ كيلومتر به‌صورت پديده‌ای طبيعی با وضع شمال غربی و جنوب شرقی بين تربت جام و بخش جنت‌آباد قرار گرفته است. در اين رشته كوه جنگل‌های طبيعی پسته بوده و پرآب‌ترين كوهستان منطقه تربت جام به شمار می‌رود.
مسجد عتیق
مسجد عتیق محل برگزاری نمازهای اهل سنت است
مسجد عتیق تربت جام یکی از مسجدهای قدیمی و جاهای دیدنی تربت جام در استان خراسان رضوی است. نمازگزاران این مسجد مسلمانان اهل سنت‌اند و این مسجد محل برگزاری نماز جمعه اهل سنت تربت جام است. مسجد عتیق با ابعاد ۵۰٫۲۵ در ۱۹ متر در ضلع جنوب غربی بنای «گنبد خانه» قرار دارد. فضاهای معماری مسجد مشتمل بر شبستانی گنبددار شامل ۵ رواق است. ظاهرا در گذشته گنبدی بر فراز بنا ساخته شده بود كه بعدها با گذشت زمان، ویران شد. در امتداد هر دو رواق، اتاق‌های دو اشكوبه‌ای قرار دارد كه پوشش سقف اين رواق‌ها با يک سری تويزه و طاق‌های خوانچه پوش به وجود آمده است.
عکس از: محمد طاقی
تزیینات مسجد عتیق تربت جام در دو دوره افشاریه و صفویه کار شده‌اند
ایوان مسجد با ارتفاعی حدود ۳۰ متر در برابر گنبد قرار دارد و با قوس ۸ قسمتی و سقف نیم‌گنبدی کاربندی شده و در طرفین ایوان، مسجد کرمانی و مسجد گنبد سفید قرار گرفته‌اند که از داخل ایوان، دو درگاه به آن‌ها راه دارد. دو گلدسته کوتاه ۶ ضلعی در بالای ایوان جای گرفته که ساخت آن‌ها را به شخصی به نام «شیخ اسماعیل خان مستوفی الممالک» که مستوفی کل کابل و قندهار در زمان نادرشاه بوده است، نسبت می‌دهند. در تزیین ایوان، از کاشی‌کاری و گچ‌بری استفاده شده است. در این ایوان، دو نوع کاشی‌کاری متعلق به دو دوره مختلف به کار رفته است. نخست، کاشی‌های فیروزه‌ای ۶ گوش منقوش که با نقوش گل و برگ و ستاره ۶ پر به رنگ‌های سیاه، لاجوردی و فیروزه‌ای بر زمینه سفید تزیین شده‌اند و کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ تیره کوچک مثلثی شکل منقوشی که با اسلیمی و به رنگ سیاه منقوش شده‌اند، ۴ گوشه کاشی‌های ۶ گوش بزرگ را پر کرده‌اند. نوع دوم، کاشی‌کاری معرق دوره صفوی (۱۰۲۲ هجری قمری) است که تمامی نمای ایوان، از اسپر و پیشانی آن گرفته تا زیر قوس را با نقوش هندسی، حیوانی، گیاهی و کتیبه‌های ثلث با رنگ‌های سفید، سیاه، آبی، فیروزه‌ای، لاجوردی، سبز روشن، قهوه‌ای روشن و قهوه‌ای سیر و زرد می‌پوشانده‌اند.
مسجد عتیق تربت جام با ابعاد تقریبی ۴۸۴ متر مربع، شبستانی با جرزهای آجری دارد
به‌طور کلی فضای معماری مسجد عتیق با ابعاد تقریبی ۴۸۴ متر مربع شامل شبستان با جرزهای آجری است. طاق‌های دو طبقه‌ای در امتداد هر دو رواق قرار دارد که معماری آن را به مسجد جامع نزدیک می‌کند. فضای داخلی این بنا شامل ۵ رواق بوده و رواق‌های محوری آن در مقایسه با فضاهای مشابه عرض بیشتری دارند. فضاهای ارتباطی دو طبقه در سمت جنوب و شرق دیده می‌شود و زیر طاق‌ها، لچکی‌ها، نیم‌ستون‌های گوشه و عناصر دیگر با تزئینات گچ‌بری برجسته بسیار عالی پوشیده شده است و حتی اثر رنگ زرد و آبی بر آن‌ها مشاهده می‌شود.
ساخت مسجد عتیق تربت جام در قرن هفتم هجری قمری پایان یافته است
علاوه بر کاشی‌کاری، از گچ‌بری‌هایی نیز در چند جای ایوان استفاده شده که همه متعلق به یک دوره نیستند. بانی این بنا، «شمس‌الدین مطهر بن شهاب‌الدین اسماعیل بن قطب‌الدین محمد بن شمس‌الدین مطهر بن احمد بن جامی» بوده که قبل از اتمام آن، درگذشته و کار او توسط پسرش «غیاث‌الدین بن مطهر» به اتمام رسیده است. هر چند به نظر می‌رسد نقشه اولیه بنا هیچ‌گاه کامل نشده است.
درباره تاریخ بنا می‌توان گفت که بنای ایوان در ۷۲۰ هجری قمری، پایان گرفته و در زمان معزالدین تغییراتی در آن به وجود آمده و کاشی‌کاری معرق فعلی بنا در سال ۱۰۲۲ هجری قمری در دوره شاه عباس صفوی، صورت گرفته است. آنچه از معماری مسجد عتیق بر جای مانده، حكايت از آن دارد كه دو دهانه غربی گنبد مقابل محراب که تزييناتی شامل گچ‌بری‌های مطبق اسليمی بر اتاق‌های رواق محراب، رنگ‌های الوان روی اندود گچ ستون نماها با طرح مارپيچ و كاشی سفيد و آبی در مسجد عتيق دارد را «رضی‌الدين احمد متولی» انجام داده است.
تزیینات گچ‌بری‌های مسجد عتیق تربت جام از جذابیت‌های این بنا است
رواق محراب توسط طاق‌های بسیار زیبا از نوع «خوانچه پوش» مسقف شده است. این طاق‌ها گنبدی کوچک داشتند که روی دو طاق آهنگ کوتاه قرار داشت. مشابه این طاق‌ها در فضاهای گوشوار یا غلام گردش‌های گنبد سلطانیه هم دیده می‌شود. با قضاوت روی شواهد معماری می‌توان گفت تنها دو دهانه غربی گنبد «دهانه‌های مقابل محراب» با تزئینات گچ‌بری پوشش یافته است، به‌طوری که تزئینات گچ‌بری مطبق اسلیمی لنگه طاق‌های رواق را مزین می‌کرد. پشت طاق‌های دور قوس‌های بالا و پائین با نوار کتیبه آراسته شده، بدنه و زیر لنگه‌ها با طرح‌های آجری رنگ‌آمیزی و روی اندود گچ، نقش‌بندی شده‌اند.
گوشه ستون‌ها دارای ستون‌چه‌ها و ستون نمایی‌های با طرح مارپیچی بوده و در محدوده لنگه طاق‌ها با نوعی گچ‌بری دیده می‌شود. روی یکی از پشت طاق‌های زیر گنبد نیز قطعاتی از کاشی سفید و آبی قابل ملاحظه است. در مجموع به نظر می‌رسد گچ‌بری‌ها، نقش‌اندازی‌ها و تمامی این تزئینات، پیرامون محوطه محراب متمرکز بوده است . کتیبه فضای داخلی بنا روی زمینه گل و برگ بسیار زیبا تزیین و به ۶ آیه اول سوه ۴۸ قرآن کریم «الفتح» به جز ۴۵ کلمه میانی آن است. «بسم الله الرحمن الرحیم، انا فتحنا لک مبینا، لیغفر لک الله ما تقدم من نبک... و سائت مصیر» بر حاشیه فوقانی آن نیز بخشی از آیات دیگری از سوره قرآن کریم «عم یتسائلون» به خط کوقی تزئینی کتیبه شده است.
عکس‌های مقاله از رسانه نگاه
نویسنده: زهرا آذرنیوش