قلعه شاه دژ از جاهای دیدنی اصفهان به شمار می‌رود و بر فراز کوه صفه واقع شده است. این قلعه طبق منابع تاریخی، حدود ۱۵۰۰ سال قدمت دارد و روزگاری گنج‌خانه، سلاح‌خانه و شاید رصدخانه نیز بوده است. قلعه شاه دژ در گذشته با نام دزگوه نیز شهرت داشت. این قلعه بیشتر به دلیل فعالیت اسماعیلیان شیعی مذهب در قرون پنجم و ششم هجری در این مکان اهمیت یافته است. اسماعیلیان شیعه مذهب به رهبری حسن صباح در سراسر ایران قلعه‌های مستحکم و دست نیافتنی ساختند و هرگز با حکومت وقت خود سر سازگاری نیافتند.
شاه دژ از قلعه‌هایی بود که احمد بن عطاش، که مقام بعد از حسن صباح را در دست داشت، در آن اقامت گزیده بود. این قلعه سرانجام به دست سلطان محمد سلجوقی پسر ملکشاه ویران شد.
عکس از شهرام مرندی
کوه صفه
ارتفاعات کوه صفه در بلندترین نقطه آن ۲,۲۵۷ متر است. این کوه از شمال به جاده کمربندی، از غرب به کوه‌های تخت رستم دره خان، از شرق به شهرک‌ها و از جنوب به خط آهن منتهی می‌شود. قبلا در اطراف کوه صفه چهارطاقی‌هایی ساخته بودند که چشمه‌ها و آب و درخت‌های چنار اطراف کوه، به آن‌ها چشم‌انداز باصفایی می‌دادند.
در حوالی کوه صفه نیز سنگاب بزرگی قرار داشت که آب سرد آن از برف‌های قله تامین می‌شد. در سمت چپ کوه صفه، تپه‌هایی قرار دارند که از خاک سرخ تشکیل شده‌اند. این تپه‌ها با نام هزار دره شهرت دارند. در دامنه‌های مرتفع کوه صفه قلعه‌هایی با دیوارهای سنگی قرار گرفته‌اند که مهم‌ترین آن‌ها قلعه شاه دژ است که با خشت های بزرگ در اضلاع نیم متر ساخته شده است.
عکس از ویکی‌پدیا
قلعه شاه دژ
قلعه شاه دژ حدود ۱۵ هکتار وسعت دارد
قلعه شاه دژ حدود ۱۵ هکتار وسعت دارد و سابقه آن را مطابق منابع تاریخی به قرن پنجم یعنی زمان حاکمیت سلجوقیان می‌رسانند. این قلعه شامل ارگ مرکزی، سربازخانه‌ها، تاسیسات جانبی مانند حمام، کارگاه آهنگری و چرم‌سازی، انبار و آشپزخانه و محل پخت و پز است. بناهای دیگری مثل آب‌انبارها، آبگیر و بند، انبارهای منفرد، برج‌های دیده‌بانی و دیوار بزرگ دفاعی نیز در محدوده قلعه ساخته شده است.
قلعه شاه دژ که در کوه صفه قرار گرفته است، معماری شبیه به معماری‌های قلاع ساسانی دارد و یکی از تاریخی‌ترین جاهای دیدنی اصفهان محسوب می‌شود. در این قلعه حفره‌هایی سنگی وجود دارد که یادآور استودان‌های (استخوان‌‌دان‌های) زرتشتی است که در بسیاری از نواحی باستانی ایران دیده می‌شود. فضاهای موجود در قلعه شاه دژ، دارای تزییناتی مانند گچ‌بری و نقاشی‌های دیواری است.
قلعه شاه دژ تا دوران معاصر ناشناخته بود. حدود نیم قرن پیش دو پژوهشگر در اصفهان با نام‌های میناسیان و مهریار با فاصله کمی از یکدیگر به این نتیجه دست یافتند که قلعه‌ای که بر فراز کوه صفه قرار گرفته و مردم آن را با نام «قلعه دیو» می‌شناسند، همان قلعه شاه دژ است.
عکس از روزنامه زاینده‌رود
قلعه شاه دژ طبق منابع مکتوب توسط ملکشاه ساخته شده و طبق کاوش‌های باستان‌شناسی یک قلعه ساسانی است
در منابع تاریخی مثل راحه‌الصدور راوندی و تاریخی جهانگشای جوینی می‌توان اشاراتی به قلعه شاه دژ را به وضوح دید. راوندی ساخت قلعه را به ملکشاه سلجوقی نسبت می‌دهد. اما کاوش‌های باستان‌شناسی و نشانه‌های به دست آمده، شاه دژ را یک قلعه ساسانی معرفی می‌کند. بنابراین احتمال می‌رود که این قلعه در دوره باستان ساخته شده و در روزگار سلجوقیان مورد بازسازی قرار گرفته باشد.
در مورد قلعه شاه دژ، روایات و داستان‌های متفاوتی ذکر شده است. برای مثال یکی از این روایات چنین است که در عهد ملکشاه، سفیری رومی با شاه در کوه صفه برای شکار قدم می‌زدند که سگی شکاری از آن‌ها جدا شد. آن‌ها به‌دنبال سگ رفتند تا به مکان جالبی رسیدند. در آن مکان، سفیر به شاه پیشنهاد ساخت یک قلعه را می‌دهد و ملکشاه به وزیر با کفایت خود خواجه نظام‌الملک دستور ساخت آن را می‌دهد و دژبانی را برای نگهبانی از آن انتخاب می‌کنند. اینکه این روایات شفاهی صحیح باشند یا نه، مشخص نیست. اما بدون شک در آن زمان اثراتی از قلعه ساسانی در آن مکان وجود داشته است.
عکس از ایمنا
طبق گفته کاوشگران، قلعه شاه دژ ساختاری لایه لایه دارد. طراحی این ساختار کاملا باستانی است. چندین لایه فشرده از ارگ مرکزی آن محافظت می‌کنند که دیوار بزرگ دفاعی، برج‌های دیده‌بانی و دو لایه برج و بارو، بیرونی‌ترین لایه تا درونی‌ترین لایه آن هستند.
قلعه شاه دژ بنایی سنگی است که سفت‌کاری آن با سنگ لاشه و ملاط خاک و گچ نماسازی شده و با سنگ‌های تراش خورده ساخته شده است. یافته‌های حاصل از این قلعه شامل قطعات لعاب‌دار سبز فیروزه‌ای، بادمجانی و لعاب پاشیده و سفال بدون لعاب عموما ظروف بزرگ مثل خمره و لاوک و ظروف کاربردی را شامل می‌شود.
عکس از شهرام مرندی
قلعه شاه دژ یکی از قلاع اسماعیلی بوده که توسط سلطان محمد سلجوقی ویران شده است
بعد از مرگ ملکشاه، اسماعیلیان به خاطر عدوات با خواجه نظام‌الملک، او را ترور کردند و نزاع بر سر پادشاهی بین برکیارق و سلطان محمد در گرفت. این نزاع به طول انجامید و اسماعیلیان در اصفهان قدرت گرفتند و آنچنان اوج گرفتند که حتی مالیات از مردم گرفتند و به خودشان اجازه آزار و کشتار مردم را دادند.
برکیارق با کمک اسماعیلیان قدرت را به دست آورد، ولی مردم به خاطر همکاری برکیارق با اسماعیلیان با وی دشمنی کردند و برکیارق بسیاری از مخالفان را نابود کرد و مردم جانب سلطان محمد را گرفتند. در همین حین، سلطان محمد پیروز شد. با قدرت گرفتن سلطان محمد، قدرت نظامی سلجوقیان رونق گرفت و بر قلاع اسماعیلیان حمله‌ور شده، به شاه دژ حمله برده و آن را ویران کردند.
عکس از ایمنا
بازسازی قلعه شاه دژ به دلیل قرار گرفتن روی قله و داشتن ارتفاع زیاد کار راحتی نبود با این حال شهرداری اصفهان با همکاری میراث فرهنگی، تصمیم به مرمت و بازسازی قلعه گرفت تا از طریق بازسازی آن، فضای مناسبی را برای گردشگری، ایجاد کند. مرمت قلعه شامل ۶ فاز برنامه‌ریزی شده است.
فاز نخست آن قلعه و سربازخانه بود که سه سال به طول انجامید. از این مکان، آثار زیادی به دست آمده که مربوط به دوره ساسانی است. قرار است که در این محل موزه‌ای ایجاد شود و آثار به دست آمده به معرض نمایش عموم درآید. در حال حاضر بخش‌هایی از قلعه که در گذشته در زیر خاک پنهان بود و قابل مشاهده نبود، از زیر خاک بیرون آورده شده و قابل دیدن است.
عکس از شهرام مرندی
راه دسترسی به قلعه از طریق راه‌اندازی تله‌کابین آسان‌تر می‌شود
در حال حاضر شهرداری و میراث فرهنگی اصفهان در حال تکمیل تله‌کابین در مسیر کوه صفه برای دسترسی به قلعه هستند. با راه‌اندازی تله کابین، گردشگران و علاقه‌مندان به بازدید از قلعه شاه دژ به راحتی می‌توانند مسیر دسترسی به قلعه را از این طریق طی کرده و تجربه جذاب‌تری را از سفر خود کسب کنند. شما می‌توانید جزو کسانی باشید که با تجربه سوار شدن بر تله‌کابین می‌توانید از این اثر ارزشمند تاریخی دیدن کنید.
عکس از سایت اصفهان سیتی
عکس‌های گالری از شهرام مرندی
نویسنده: زهرا آذرنیوش