کلیسای مریم مقدس از جاهای دیدنی تهران است که در سال ۱۳۲۴ ش (۱۹۴۵م) با هزینه شخصی فردی خیر به نام رومان عیسی یان بنا شده و معمار آن نیکلای مارکف بوده است. این کلیسا اولین کلیسای جامع ارامنه تهران بین سال‌های ۱۳۴۲ ش (۱۹۴۵ م) تا ۱۳۴۹ ش (۱۹۷۰ م) بود و بناهای مربوط به دفاتر اداری خلیفه‌گری ارامنه تهران و محل سکونت اسقف اعظم نیز در محدوده آن قرار داشت. بعدها به علت انتقال این دو واحد به محوطه کلیسای سرگیس مقدس ساختمان‌های مزبور کاربرد فرهنگی یافته‌اند. ساختمان این کلیسا بر روی صفه‌ای بنا شده است و جهت ورود به کلیسا می‌بایستی از پله‌های پهن واقع در مقابل ورودی‌های کلیسا استفاده کرد.
تاریخچه شکل گیری بنا
پس از پایان جنگ جهانی اول و به دلیل شرایط جدید اقتصادی و اجتماعی حاکم بر ایران، در سال‌های ۱۳۰۰ ـ ۱۳۱۰ شمسی (دهه‌های ۲۰ و ۳۰ قرن بیستم میلادی)، مهاجرت روستاییان به شهرها، به خصوص تهران، افزایش یافت. ارمنیان ایران نیز از این امر مستثنی نبودند و طی این دو دهه با مهاجرت به تهران محله‌های جدید ارمنی‌نشین، همچون محله‌ی حسن‌آباد را در این شهر ایجاد کردند.
از آنجایی که در این محله کلیسایی وجود نداشت، ارمنیان این محله مجبور بودند برای انجام فرایض مذهبی به کلیسای گئورگ مقدس در بازارچه‌ی قوام‌الدوله، واقع در میدان وحدت اسلامی کنونی مراجعه کنند.
عکس از: ایرنا مرضیه موسوی
ارمنیان این محله با اجازه‌ی خلیفه‌گری اصفهان، که در آن دوره مسئولیت امور مذهبی و احوال شخصیه ارمنیان تهران را به عهده داشت، در سالن مدرسه‌ی هایکازیان، واقع در خیابان میرزا کوچک خان امروزی، اقدام به برپایی کلیسایی موقت کردند؛ اما با افزایش جمعیت این محله، به علت جابه‌جایی ارمنیان ساکن مناطق دروازه قزوین و شاه عبدالعظیم به محله‌ی حسن‌آباد، نیاز به تاسیس یک کلیسا در این محله احساس می‌شد.
از سوی دیگر، به علت افزایش جمعیت ارمنیان تهران، خلیفه‌گری اصفهان نیز دیگر قادر به رسیدگی به امور ارمنیان تهران نبود و نیاز به تاسیس خلیفه‌گری‌ای برای ارمنیان تهران احساس می‌شد. بنابراین، تصمیم گرفته شد که کلیسایی جامع در محله‌ی حسن‌آباد بنا شود که نه تنها جوابگوی نیاز اهالی باشد، بلکه خلیفه‌گری ارمنیان تهران نیز، که قصد تاسیس آن را داشتند، در آن مستقر شود.
در جلسه‌ای که با حضور معماران ارمنی در ۲۸ فروردین۱۳۱۶ شمسی (۱۷ آوریل ۱۹۳۷م) برای طراحی کلیسا برگزار شد، از آقای نیکلای لائوری درخواست شد تا طرح کلیسایی بزرگ را تهیه کند. شماری از خیران ارمنی تهران هزینه‌ی ساخت آن را تقبل کردند، اما پس از چندی به جز یک نفر مابقی آنان انصراف دادند. از نیکلای لائوری خواسته شد تا بار دیگر، با در نظر گرفتن بودجه‌ی جدید، طرح کلیسایی با ابعادی کوچک‌تر تهیه کند.
عکس از: مرضیه موسوی
از نیکلای لائوری خواسته شد تا براساس بودجه‌ی شصت هزار تومان طرح کلیسا را ارائه کند. در این بین، آقای رومان عیسی یان هزینه‌ی بنای کلیسا را تقبل کرد و از نیکلای مارکُف خواسته شد تا براساس بودجه‌ی یکصد هزار تومان کلیسا را بنا کند.
تکرار پلان کلیسای مریم مقدس برای ساخت کلیسای ارتودوکس روسی در ۱۹۴۴ میلادی نگارنده بر این باور است که طراحی بنا به دست نیکلای لائوری صورت گرفته، اما به دلایل نامعلومی ساخت آن به نیکلای مارکُف واگذار شده است. وانگهی، با توجه به این که نیکلای لائوری در ۱۹۳۹ میلادی درگذشته و دیگر نمی توانسته نقشی در ساخت کلیسا داشته باشد، به طور قطع بنای کلیسا به دست نیکلای مارکف صورت گرفته است. او معمار روسی با اصلیت گرجی بود که تحصیلات خود را در دانشگاه‌های تفلیس و سن پترزبورگ گذرانده و در سال‌های جنگ جهانی اول، به ایران مهاجرت کرده بود. مهندس مسئول ساخت کلیسا نیز مهندس وازگن نیکوغوسیان بود که با مارکُف همکاری می‌کرد.
در روز یکشنبه، ۲۱ فروردین ۱۳۱۷ شمسی (۱۷ آوریل ۱۹۳۸ م) با حضور جمع بزرگی از ارمنیان تهران، دو نماینده‌ی ارمنیان در مجلس شورای ملی، روحانیان کلیساهای تهران، اعضای انجمن کلیساهای تهران و بسیاری دیگر، پس از برگزاری مراسم دعا و نیایش، کلنگ آغاز به ساخت کلیسا به دست کشیش هوانس هاجیان و رومان عیسییان، فرد خیری که هزینه‌ی ساخت کلیسا را تقبل کرده بود، بر زمین زده شد.
در مرحله‌ی دوم، می‌بایست طی مراسمی لوح‌هایی در پی‌های کلیسا قرار داده می شد. براساس سنت هزار ساله‌ی کلیساسازی در بین ارمنیان پیش از شروع بنای کلیسا می‌بایست شانزده عدد لوح با نام قدیسان به دست همین تعداد از افراد معتقد حمل و در مکان‌های تعیین‌شده در پی‌های کلیسا قرار داده شود، اما تعداد درخواست‌کنندگان برای قرار دادن لوح‌ها بیش از این تعداد بود و از آنجایی که برای روحانیان امکان انتخاب شانزده نفر از بین آنان، که همگی افرادی بااعتقاد بودند، بسیار دشوار بود، بنابراین، تصمیم گرفته شد به تعداد کلیه‌ی مراجعه‌کنندگان، که ۳۱ نفر بودند، لوح تهیه و طبق سنت کلیسای ارمنی شانزده عدد از آن‌ها در مکان‌های خاص خود و مابقی در پی‌های سردر غربی و بازوهای شمالی و جنوبی کلیسا قرار داده شود.
مراسم روز ۲۳ اکتبر ۱۹۳۸ م و تاریخ افتتاح کلیسا
این مراسم در ۱ آبان ۱۳۱۷ شمسی (۲۳ اکتبر ۱۹۳۸ م) با حضور ارمنیان تهران، نماینده‌ی خلیفه‌گری اصفهان، روحانیان کلیساهای تهران، بسیاری از ارمنیان تهران و ۳۱ ساقدوش، که هر کدام یکی از لوح‌ها را در دست داشتند، برگزار شد. پس از انجام مراسم مذهبی به وسیله‌ی نِرسِس ملیک تانگیان، اسقف اعظم خلیفه‌گری ارمنیان آذربایجان، لوح‌ها را در محل‌های از پیش تعیین‌شده قرار دادند. اولین لوح به دست رومان عیسی یان در محل ساخت محراب کلیسا قرار داده شد و بدین ترتیب، بنای کلیسا به طور رسمی آغاز شد.
با تمامی مشکلاتی که به دلیل جنگ جهانی دوم و اشغال ایران به دست نیروهای متفقین بر کشور حاکم بود، کار ساخت کلیسا خاتمه یافت و در ۱۷ مرداد ۱۳۲۴ش (۲۹ ژوئیۀ ۱۹۴۵م)، کلیسا کار خود را آغاز کرد.
شناخت معماری کلیسا
پلان کلیسا چه از خارج و چه از داخل صلیبی شکل است. محراب کلیسا دارای سه پنجره است و در دو سمت محراب اطاق‌های کوچکی به صورت قرینه قراردارد که درب آن‌ها به درون نمازخانه اصلی باز می‌شود. بنا دارای گنبد کوچکی بر بالای مرکز نمازخانه همراه با نورگیرهای متعدد است. در سمت غرب بنا گنبد دومی قرار دارد که ناقوسخانه کلیسا است.
کلیسا دارای سه در ورودی است که در اصلی در منتهی الیه سمت غربی آن و مقابل محراب قرار دارد که دارای یک سر در بزرگ با دو ستون است که پس از عبور از این سردر و ورود به داخل بنا، در دو طرف اطاقک‌های کوچکی به صورت قرینه قرار دارد که این قسمت از بنا را به‌صورت راهرویی در آورده است. در بالای آن بالکنی است که در زیر ناقوسخانه قرار دارد و جهت استقرار گروه کر کلیسا بنا شده است.
بر دیوارهای سه سمت کلیسا نورگیرهای بزرگ تعبیه شده است. بر روی دیوارهای شرقی، شمالی و جنوبی کلیسا فرورفتگی سراسری از بالای دیوار تا سطح صفه به شکل سه گوش قرار داده شده است که در قسمت بالایی این سه گوش‌ها حجاری به شکل نیم‌دایره قرار دارد و آن اقتباسی است از معماری قرون وسطی ارمنستان که باعث ایجاد سایه روشنی روی دیوارهای خارجی و زیبائی بنا می‌شود. در بالای سردر اصلی سنگ‌نوشته‌ای در ارتباط با بنای کلیسا و نام سازنده آن نصب شده است. در محوطه کلیسا مقبره‌های دو شخصیت نامی هوانس ماسحیان و یپرم خان قرار دارد.
کلیسای مریم مقدس، که قدمت آن به هفتادسال می‌رسد، یادآور خاطرات بسیاری برای ارمنیان تهران، به خصوص، ارمنیان ساکن محلات اطراف آن است. قرار داشتن مزار افراد سرشناس ارمنی همچون یپرم داوید داویدیان، معروف به یپرمخان، سردار مشروطیت و هوهانس خان ماسحیان در محوطه‌ی کلیسا به اهمیت این مکان می‌افزاید.
پس از انتقال خلیفه‌گری از ساختمان کناری کلیسای مریم مقدس به محوطه‌ی کلیسای سرکیس مقدس، انجمن‌های خیریه، آموزشی و تحقیقاتی در ساختمان‌های اطراف کلیسا مستقر شدند و با نصب نیم‌تنه‌ی دکتر هاراطون داویدیان در محوطه‌ی کلیسا این مکان به یک مرکز مذهبی و فرهنگی برای ارمنیان تهران تبدیل شد. کلیسای مریم مقدس در ۱۳۸۱ ش با شماره‌ی ۷۲۳۷، به منزله‌ی اثری ملی، به ثبت ملی رسیده است.
نویسنده: آزاده یوسف نژاد