قلعه گردکوه

قلعه گردکوه یا گنبدان دژ دامغان که به نام گنبدان‌دژ نیز شهرت دارد‌، دژی است که در البرزکوه قرار گرفته است. این قلعه بدون شک قلعه‌ای نظامی محسوب می‌شد که با اهداف دفاعی ساخته شده بود. تمامی داستان‌های این قلعه با نظامی‌گری ارتباط مستقیم دارند. این قلعه اساطیری داستان‌های جذاب و خاص خود را داشته است. داستان‌هایی که از یک سو با اساطیر و قهرمانی شخصیت‌های حماسی و باستانی ایران گره می‌خورند و از دیگر سو با تاریخ میانه ایران و قدرت‌نمایی اسماعیله خودنمایی می‌کنند. حکایت این قلعه داستان خواندنی و شنیدنی دارد. قلعه گردکوه از جاهای دیدنی دامغان است و در ۱۸ کیلومتری غرب دامغان قرار دارد. فاصله این قلعه تا روستای حاجی‌آباد در حدود ۸کیلومتر است و مسیری کوهستانی و صعب العبور دارد. دامغان قلعه گردکوه در شهرستان دامغان قرار گرفته است دامغان در گذشته پایتخت اشکانیان بود قلعه گردکوه در طبق آنچه پیشتر گفته شد در شهر دامغان قرار دارد. دامغان شهری در استان سمنان است که در فاصله ۳۴۰ کیلومتری شمال شرق تهران واقع شده است. شهر دامغان شهری کهن است که سابقه آن به دوره اشکانی می‌رسد. این شهر که به شهر پارتی نیز معروف است و در گذشته با نام‌های صددروازه و هکاتم پلیس شناسنامه و هویتی برای خود فراهم کرده است برای مدتی پایتخت ایران بود. از این‌رو آثار باستانی بسیاری را دل خود نهفته دارد که یکی هم قلعه گردکوه است که هم نام و نشان اساطیری دارد و هم هویت تاریخی آن معلوم و مشخص است. وجه‌تسمیه قلعه گردکوه ارتفاع گردکوه ۱۰۰۰متر است و از پناهگاه‌های اصلی اسماعیلیان بود کوهی که قلعه گردکوه بر آن بنا شده است شکلی شبیه به گنبد دارد. برخی علت نام نهادن گرد‌کوه را همین گرد و گنبدی بودن کوه دانسته‌اند. ارتفاع تقریبی این کوه ۱۰۰۰متر بوده و طول آن در حدود نیم کیلومتر است. قلعه گردکوه از لحاظ موقعیت طبیعی یکی از قدیمی‌‌ترین پناه‌گاه‌های دفاعی است که در دوره‌های مختلف تاریخی مورد استفاده اقوام و افراد مختلف قرار گرفته و از گذشته دارای اهمیت بوده است. قلعه گردکوه یکی از مهم‌ترین پناه‌گاه‌های مستحکم و غیرقابل تسخیر فرقه اسماعیلیه در ایران بوده است. در چند جای کوه و در اطراف قلعه گردکوه، چند عمارت در نقاط مختلف کوه قرار گرفته است که به منظور دیده‌بانی ساخته شده است. این ساختمان ها از سنگ و ساروج ساخته شده و کوه را به صورت قلعه‌ای پابرجا شکل داده است. در کنار این مکان‌های دیده‌بانی حوض‌هایی ساخته شده است. راه صعود به این کوه از سمت مشرق بوده است. ساختمان‌های دیده‌بانی به صورتی ساخته شده‌اند که راه صعود به قلعه را به طور کامل زیر نظر دیده‌بانان قرار می‌دادند. آثار بازمانده در قلعه گردکوه نشان می‌دهد که در این محل وسایل زندگی و معیشت وجود داشته است و افراد ساکن قلعه از آن استفاده می‌کردند. قطعه‌های سنگ آسیای دستی و شکسته‌های ظروف سفالی و سایر چیزهایی که اکنون در آن جا مشاهده می‌شود، نشان از جریان داشتن زندگی در گذشته در قلعه دارد. قلعه گردکوه از اسطوره تا تاریخ سابقه قلعه گردکوه از دوره اساطیری ایران تا عصر اسماعیلیه است قلعه گردکوه در اساطیر ایران هم رد پایی از خود به جا گذاشته است. با خواندن شاهنامه فردوسی در بخش مربوط به کیانیان، متوجه می‌شویم که اسفندیار پهلوان رویین‌تن ایرانی مدت زمانی را در قلعه گردکوه به سر برده است. مطابق روایت شاهنامه، اسفندیار به دستور پدرش گشتاسب به دلیل نافرمانی از فرمان پدر، در قلعه گردکوه زندانی شده است. در دوره اشکانیان نیز با پایتختی شهر دامغان قلعه گردکوه به صورت یک قلعه نظامی مورد استفاده قرار می‌گرفت. در منابع از این قلعه تا دوره اسماعیله نام و نشان مشخصی به چشم نمی‌خورد. در دوره حاکمیت اسماعیلیان، فردی به نام رئیس مظفر حاکم دامغان بود، وی دعوت حسن صباح را پذیرفت و به دلیل داشتن قدرت و ثروت فراوان، قلعه الموت را به مبلغ ۳هزار دینارخرید و به حسن صباح داد. رئیس مظفر قلعه گردکوه را کانون تبلیغاتی فرقه اسماعیلیه کرد و در این زمینه از دادن هیچ کمکی دریغ نکرد. این همراهی و موانست تا جایی ادامه یافت که وقتی قلعه الموت (درسال ۵۰۰ه.ق.) به وسیله سپاهیان سلجوقی محاصره شد، حسن صباح، کودکان و فرزندان خود را به گردکوه نزد رئیس مظفر فرستاد تا از آنها مراقبت کند. قلعه گردکوه در زمان رکن‌الدین خورشاه آخرین حاکم اسماعیلی تسلیم شد در دوره خوارزمشاهیان و شکل گیری حملات مغولان به سمت ایران، بسیاری از دژهای اسماعیلیان، به دلیل خیانت رکن‌الدین خورشاه (آخرین حاکم اسماعیلیه) یکی پس از دیگری تسلیم شده و فرو ریختند. در این اوضاع، اسماعیلیانِ ساکن در قلعه گردکوه، تسلیم مغولان نشدند و مدت ۲۰ سال پهلوانانه در برابر لشکر مغول ایستادند، تا اینکه در زمان حاکمیت آباقاخان، این دژ استوار سقوط کرد و تمامی ساکنان آن کشته شدند. در این زمان قلعه گردکوه که آخرین پایگاه اسماعیلیه بود سقوط کرد و تخریب شد. از بازمانده‌های قلعه گردکوه می‌توان به برگی از عظمت قلاع ایران پی برد  گرد کوه آخرین قعله و پایگاه اسماعیلیان بود که به دست مغولان در سال (۶۶۹قمری - ۱۲۷۰ میلادی) سقوط کرد. پس از سقوط اسماعیلیه گردکوه به دست حکام مغول افتاد، در سال (۷۸۶ ه‍. ق) فردی به نام امیر ولی در یک درگیری با سپاه تیمور لنگ، گردکوه را از دست تیموریان گرفت و جزو قلمرو خود قرار داد. اما چیزی نگذشت که در استرآباد از لشکر تیمور شکست خورد و زن و فرزندانش را به گردکوه آورده و خود فرار کرد. از سال (۸۰۰ ه‍. ق) به بعد قلعه رو به ویرانی گذاشته و اهمیت خود را از دست داد. این قلعه زیبا که از جاذبه‌های گردشگری سمنان است، علاوه بر این‌که شاهد فراز و نشیب‌های بسیار در طول تاریخ بوده، و ناملایمات فراوانی به خود دیده، تاثیرات بسیاری بر فراز و فرود قدرت‌های تاریخی نیز داشته است. این اثر در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۶۵۰ به‌عنوان یکی از آثار تاریخی ایران به ثبت ملی رسیده است. اگر گذرتان به سمنان و شهر تاریخی دامغان افتاد حتما از بازمانده‌های این قلعه تاریخی دیدن کنید. بدون شک حضور پهلوانان اساطیری  ایران و گره خوردن تاریخ میانه ایران در عصر حاکمیت سلجوقی و مغول با این قلعه تاریخی برای شما جذاب خواهد بود. عکس ها از اینستاگرام صفحه رسمی شهرستان دامغان نویسنده: زهرا آذرنیوش