در روستای کریم ایشان، واقع در دهستان قره‌بلخان از توابع شهرستان مراوه‌تپه و در ۴۲ کیلومتری شمال شرق شهر کلاله، بنای چهارگوشی از سنگ آهک و آجر و خشت به چشم می‌آید که برای مسافران یادآور کاروانسراهای بین راهی است. این بنای چهارگوش، به همراه مسجدی که در نزدیکی‌اش قرار دارد، با خصوصیات معماری آسیای مرکزی و ایرانی ساخته شده و به نظر می‌آید تاریخی قدیمی داشته باشد.
براساس بیتی که بر چوب سردر آن حک شده می‌توان تاریخ ساختش را دریافت. این بیت چنین می‌گوید: «این مدرسه ایشان سید قلیچ عزیزان / تاریخ این بگویم باشد وطن غریبان».
همانطور که از این تک بیت معلوم است؛ بنای مورد نظر به مدرسه‌ای اشاره دارد، متعلق به خاندان «ایشان» که با نام مدرسه سید قلیچ ایشان یا مسجد و مدرسه کریم ایشان معروف است. سید قلیچ ایشان سازنده و متولی اول مدرسه بوده که تاریخ ساختش به سال «وطن غریبان» است. اینجا باید به حروف ابجد «وطن غریبان» توجه کرد تا سال ساخت دریافت شود. بدین ترتیب تاریخ ساخت بنا سال ۱۳۲۸ هجری قمری برابر با ۱۲۸۹ خورشیدی است. گرچه روایت دیگری وجود دارد که سال ساخت مدرسه را به سال ۱۲۲۱ هجری قمری (۱۱۸۵ هجری شمسی) می‌رساند.
اما از آنجا که ادوارد ییت، افسر بریتانیایی، در سال ۱۲۷۳ از این مکان گذشته و مدرسه را در حال ساخت دیده پس باید همان روایت اول را پذیرفت.
سید قلیچ ایشان از ترکمن‌های سرشناس طایفه گوکلن بوده که بیشتر در شرق استان گلستان مستقر بودند. گوکلن‌ها از جمله طایفه‌هایی بودند که نسبتا زود به کشاورزی و یکجانشینی روی آوردند. همچنین ساخت مسجد و مدرسه علوم دینی میان گوکلن‌ها سابقه بیشتری دارد. به همین علت، قدیمی‌ترین ساختمان مسجد و مدرسه علوم دینی ترکمن‌های ایران در منطقه گوکلن‌ها بنا شد.
سید قلیچ در مدرسه‌های بخارا تحصیل کرد و پس از گرفتن مجوز تدریس به ترکمن صحرا آمد و اولین مدرسه علوم دینی اهل سنت در ایران را ساخت
طبق مصاحبه‌ای که کریم‌قلی ایشان، پسر سیدقلیچ، در سال ۱۳۴۶ انجام داد، سیدقلیچ پس از تحصیل علوم دینی در مدرسه‌های بخارا و گرفتن مجوز تدریس به ترکمن صحرا آمد و با کمک نیکوکاران منطقه و حمایت عثمانی اولین مسجد و مدرسه علوم دینی اهل سنت را در ایران ساخت. بنای مسجد و مدرسه حدود ۲۰ سال طول کشید.
مدرسه از همان زمان ساخت به مرکز اجتماعی و دینی و فرهنگی سنی‌های ترکمن تبدیل شد و اساتیدی از مناطق ترکمنستان و داغستان را برای تدریس به خود جذب کرد. در زمان سیدقلیچ ایشان، حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ طلبه از اقصی نقاط ترکمن صحرا به مدرسه آمدند و از آن فارغ‌التحصیل شدند.
اساتیدی از مناطق ترکمنستان و داغستان برای تدریس جذب این مدرسه شدند
سیدقلیچ تا پایان عمرش متولی مدرسه بود و در آنجا تدریس کرد. پس از مرگش هم در مجاورت همان مدرسه در مقبره‌ای چهارگوش با گنبدی مدور به خاک سپرده شد. پس از سیدقلیچ ایشان، که بانی مدرسه بود، پسرانش متولی آن شدند: حاج کریم ایشان و سپس سید محمد ایشان. اداره مدرسه به همین ترتیب به پسر بزرگ‌تر به ارث می‌رسید. پس از پسران قلیچ، مدرسه سال‌ها بسته ماند تا آنکه سرانجام یکی از نوادگانشان با کمک میراث فرهنگی مدرسه را مرمت و آن را دوباره فعال کرد.
در زمان سید قلیچ و پس از او عالمانی نظیر صفرقاری ایشان، ابراهیم آخوند، عبدالقادر آخوند و آنّا طاقان آخوند در این مدرسه تدریس می‌کردند. اما از وقتی مدرسه‌های علوم دینی جدید در مراکز جمعیتی ترکمن‌ها ساخته شد، این مدرسه که در دهکده‌‌ای منزوی و کوچک کریم ایشان بنا شده تقریباً متروک ماند. بدین ترتیب مدرسه‌ای که جمعیتی ۲۰۰ نفری را به خود دیده بود طلبه‌هایش به ۲۰ نفر کاهش یافتند.
مخارج طلاب را مردم نیکوکار تأمین می‌کنند. طلبه‌ها بعد از ۶ تا ۸ سال تحصیل به مرحله عمامه‌گذاری می‌رسند و از آن پس یا می‌توانند به مراکزی با سطح تحصیلی بالاتر بروند یا در همان‌جا مشغول شوند.
در زمان جنگ جهانی دوم، اینجا پایگاه نظامی ارتش روسیه و قزاقخانه شد. به همین علت بود که از آن موقع جاده‌ای مدرسه را به مناطق شمالی وصل می‌کرد.
مسجد با پی‌ریزی قوی و آجرهای ضخیمش خیلی محکم ساخته شده بود. با این حال بر اثر زلزله‌ای که در سال ۱۳۴۸ در آن منطقه آمد صدمه فراوانی دید.
مسجد قلیچ ایشان
طول و عرض ساختمان مسجد بیش از ۱۷ در ۱۳ متر است. ساختمان آجری مسجد هیچ‌گونه تزئینی ندارد. مسجد یک شبستان با در ورودی در جبهه جنوبی دارد که سقف آن را چهار گنبد پوشانده است. گنبدها از نظر معماری قرینه یکدیگر هستند و به شکل بسیار زیبایی بنا شده‌اند. مسجد، برخلاف مدرسه که پلان مربع‌شکل دارد، نقشه‌اش مربع-مستطیل است.
مدرسه قلیچ ایشان
طول و عرض ساختمان مدرسه، که در چند متری مسجد بنا شده، کم و بیش ۳۰ متر است. ضخامت دیوارها حدود یک متر و مساحت زیربنا به هزار متر مربع می‌رسد. مدرسه یک حیاط چهارگوش و ۲۳ حجره دارد. این حجره‌ها، که در چهار سوی حیاط جا داده شده‌اند، محل اقامت طلبه‌های علوم دینی بود. حجره‌ها دارای یک ایوان کوچک در جلو و یک پستو در عقب با فرم مستطیل است. این ایوان‌های کوچک محل بحث طلبه‌ها پس از پایان ساعت درسی و خود حجره‌ها محل استراحت و نگهداری وسایل شخصی‌شان بود.
تمام حجره‌ها رو به درون مدرسه هستند (هرچند پنجره‌هایی رو به بیرون دارند) و معمولاً ظرفیتشان برای بیش از یک نفر بوده است. هر کدام از حجره‌ها براساس نام یکی از بزرگان و مشایخ نامگذاری شده‌اند؛ مثلاً شیخ ابوالحسن خرقانی، بازیه بسطامی، غزالی، سعدی و .... یکی از حجره‌ها را هم کتابخانه کرده‌اند که نامش کتابخانه امام محمد غزالی است. کتابخانه دیگری نیز با نام کتابخانه سید قلیچ ایشان دارد که کتاب‌های نفیس و دست‌نوشته‌های قدیمی را نگه می‌دارد.
عکس از مصطفی کاظمی
ملای مدرسه در دو اتاق بالای سردر مدرسه ساکن می‌شد. علاوه بر دو راه‌پله دو طرف ورودی، پله‌هایی در چهارگوشه بنا فرد را به اتاق‌های طبقه بالا هدایت می‌کنند. راه دسترسی به پشت بام حجره‌ها هم از طریق طرفین مدخل ورودی در خارج از بنا است. البته پله‌ها در هنگام ورود به چشم نمی‌خورند. دو گلدسته کوچک نمای بیرونی آن دو اتاق و سردر را آراسته است. علاوه بر این دو گلدسته، چهار گلدسته بزرگ در چهارگوشه ساختمان برافراشته‌اند که بر زیبایی مدرسه می‌افزاید.
عکس از عطا خانی
دیوارها، گلدسته‌ها، طاق‌ها، طاق‌نماها و پوشش کف حیاط و بام از آجرهایی ساخته شده‌اند که ابعاد بعضی از آنها به ۴۰ در ۲۰ سانتی‌متر می‌رسد. در چند جای بنا پنجره‌های مشبک گچ‌کاری شده کار گذاشته‌اند. پنجره‌ها از جهات شرقی و غربی به محوطه مسجد و مدرسه دید دارند. دیوار داخلی یکی از اتاق‌های بالای سردر را با گچ‌کاری‌هایی به اشکال میوه و ظرف و اسلحه آراسته‌اند. در دو سمت بیرونی نمای سردر، دو نقش خورشید کاشی‌کاری شده که تنها بخش کاشی‌کاری بنا است.
نقش خورشید بر سردر مدرسه علوم دینی قلیچ ایشان
نقش‌های کاشی با نقش‌های هندسی و چلیپایی تزئین شده‌اند. در زوایای اضلاع خارجی مدرسه، برج‌های آجری نیم‌دایره به چشم می‌خورند. در مرکز حیاط مدرسه نیز حوض آبی قرار دارد.
در طرف جنوب شرقی مدرسه هم مکانی را با نام «عیدگاه» ساخته‌اند که در آن آیین‌ها و فرایض عید فطر، قربان و نماز جمعه برگزار می‌شد. این عیدگاه طرحی هندسی و چندضلعی دارد اما عاری از تزئینات است.
مدرسه قلیچ ایشان، که به مسجد و مدرسه کریم ایشان نیز معروف شده، اولین حوزه علمیه ترکمن‌های ایران و از جاهای دیدنی مراوه است که در سال ۱۳۵۴ به فهرست آثار ملی اضافه شد. مدرسه و مسجد در مسیر جاده کلاله-مراوه‌تپه، در روستای کریم ایشان، قرار دارند و بهترین زمان بازدید از آن در فصل بهار است.
عکس‌های گالری از محمد قجر
نویسنده: رضا اردو