بناب نام شهری در استان آذربایجان شرقی و در دامنه جنوبی کوه سهند است و با شهر تبریز در حدود ۱۱۰ کیلومتر فاصله دارد. با توجه به آثار باستانی کشف شده در این شهر، به نظر می‌رسد که تاریخ و تمدن شهر بناب، از قدمتی ۶ هزار ساله برخوردار است. بناب دارای ۲۵ اثر تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی است که یکی از آن‌ها «مسجد کبود بناب» است. در این مقاله می‌خواهیم با این مسجد تاریخی بیشتر آشنا شویم.
موقعیت
مسجد کبود بناب که با نام «گوی مسجد» نیز شناخته می‌شود، از جاهای دیدنی بناب است و در نیمه غربی شهر و کوچه «سیف العلما»، در محله «گزاوشت» قرار دارد. موقعیت دقیق این مسجد را می‌توانید روی نقشه زیر مشاهده کنید:
$('.map-container')
.click(function(){
$(this).find('iframe').addClass('clicked')})
.mouseleave(function(){
$(this).find('iframe').removeClass('clicked')});
دلیل نامگذاری
اولین نکته که باید به آن توجه کنیم این است که مساجد دیگری که با نام کبود یا گوی شناخته می‌شوند، مثل مسجد کبود تبریز، دارای پوششی از کاشی‌های فیروزه‌ای و مینایی هستند، چرا که در واقع کلمه «کبود» به نوعی از رنگ آبی اطلاق می‌شود؛ ولی چنین کاشی‌کاری‌هایی در بنای این مسجد دیده نمی‌شود.
این مسئله، این فرضیه را تقویت می‌کند که احتمالا کاشی‌کاری‌ها و تزیینات و رنگ آمیزی‌های این مسجد در طول زمان تحت تاثیر عوامل طبیعی و یا انسانی دچار فرسایش شده و پوشش اصلی آن با یک پوشش ساده و آجری که هم‌اکنون می‌بینیم، جایگزین شده است.
تاریخچه مسجد
در مورد این مسجد اینگونه عنوان شده است که ساخت اولیه آن به دوران ایلخانی برمی‌گردد، ولی در زمان‌های بعد نیز مرمت‌هایی در آن صورت گرفته است. کتیبه‌ای بر سقف شبستان این مسجد قرار دارد. متن آن کتیبه نشان می‌دهد که مسجد در سال ۱۲۷۱ هجری قمری یعنی در زمان ناصرالدین شاه بازسازی شده است. متن کتیبه به این شرح است:
«... تاریخ تعمیر مسجد در عهد خسرودین ناصرالدین خلدالله ملک و مباشرت ملا حسین ولد ملا ابوالقاسم وکیل محله حاجی محمد تقی و حاج ابراهیم خلیل حاج محمد خان در سال ۱۲۷۱ هجری اتمام پذیرفت.»
بر اساس روایت‌هایی که از گذشته وجود دارند، به نظر می‌رسد که مسجد کبود بناب در کنار گنبد کبود مراغه و مسجد کبود تبریز سه مکان مذهبی و مقدس فیروزه فام دوره ایلخانیان را در منطقه آذربایجان تشکیل می‌دادند.
مسجد کبود تبریز، از مساجد همنام مسجد کبود بناب که بخش آبی رنگ بنای آن کاملا باقی مانده است، عکاس: نوید صدیقی
مشخصات بنا
با بررسی سایر بناهای عهد ایلخانی می‌توان نتیجه گرفت که در معماری این دوره از مینا روی کاشی‌هایی که جزیی از بنا نبوده‌اند، بسیار استفاده می‌شد. این مدل کاشی‌کاری با وجود این که بنا را بسیار زیبا می‌کرد، ولی در طولانی مدت قطعات ظریف آن بر اثر عوامل مختلف فرسایش دیده و دچار آسیب می‌شدند. مسجد کبود بناب نیز از این قاعده مستثنی نشده و نمای آن نتوانسته این سبک تزیینی را حفظ کند و به تدریج آن را از دست داده است. حتی ادعا شده که تا اواخر دوره قاجار بخشی از تزیینات کاشی‌کاری مسجد باقی مانده بود که بعدها به طور کامل از بین رفته است.
از ظاهر مسجد کبود بناب چنین برمی‌آید که در گذشته سطح خارجی آن دارای تزییناتی تخمیری مرکب از آجر و کاشی‌های گوناگون بوده و در بخش بالایی طاق نماها، نواری از کاشی‌های آبی رنگ کار شده بود که انعکاس زیبای این رنگ‌ها لقب کبود را برای مسجد به ارمغان آورده بود.
اما از گذشته که بگذریم، نمای فعلی مسجد از ازاره سنگی و آجرکاری عمومی تشکیل شده است. سه طاق نمای بزرگ در این بنا به چشم می‌خورد که طاق نمای وسطی در پشت محراب شبستان واقع شده و پنجره کوچکی نیز دارد. در درون طاق‌نماهای کناری نیز دو عدد پنجره بزرگ وجود دارد که به منظور هدایت نور به داخل بنا و همچنین انجام تهویه در این محل تعبیه شده‌اند. در سمت شرقی و غربی بنا نیز چهار پنجره قرینه وجود دارند که برای تامین روشنایی تعبیه شده‌اند.
حیاط مسجد به شکل چهارگوش ساخته شده است. اگر از سمت جنوبی وارد شوید و چند پله را رد کنید، وارد دهلیزی می‌شوید که در سمت راست آن سقاخانه قرار دارد. شبستان مسجد در ارتفاعی بالاتر از سطح حیاط قرار دارد. حال نوبت آن است که نگاهی دقیق‌تر به شبستان بیندازیم.
شبستان مسجد کبود بناب فضایی در ابعاد شانزده متر در ده متر است که سقف تیرپوش آن روی هشت عدد ستون چوبی مقرنس‌کاری شده قرار گرفته است. این ستون‌ها با یکدیگر حدود سه متری فاصله دارند. در مجموع ۹۵ تیر چوبی در پوشش شبستان به کار گرفته شده است. روی دیوارهای این شبستان تزیینات طاقچه‌ای زیبایی به چشم می‌خورند و رنگ‌آمیزی کلی تیره مایل به کبود در این قسمت منظره ساده، ولی زیبایی را به آن بخشیده است. به ضلع جنوبی شبستان که نگاهی بیندازیم، دو عدد پنجره طاق نمای بزرگ که در وسط آن‌ها محراب مسجد واقع شده است، توجه‌مان را به خود جلب خواهد کرد. ضلع شمالی شبستان مسجد نیز به بالکنی اختصاص دارد که دارای پنج ستون چوبی است و نرده چوبی کوتاهی نیز به عنوان حفاظ در این قسمت ساخته شده است.
یکی از سرستون‌های مسجد کبود بناب
جنبه زیبایی دیگر در معماری این بنا به ستون‌ها و سرستون‌های آن مربوط می‌شود. ستون‌های شبستان با فواصل منظمی ساخته شده‌اند که نظم خاصی را به این قسمت بخشیده‌اند و به نوعی هوش بالای معمار آن را می‌رسانند. همچنین سرستون‌های مسجد که مقرنس‌کاری شده‌اند و روی آن‌ها اشکال هرمی و طرح‌های هشت ضلعی مشبک خراطی شده، به واقع بسیار چشم نواز هستند.
لازم به ذکر است که مسجد کبود بناب در سال‌های ۸۰ و ۸۱ نیز یک بار مورد بازسازی قرار گرفته است. ولی پس از این که در سال ۹۴ در خبرها عنوان شد که سقف این مسجد در زمان بارندگی چکه می‌کند، لزوم توجه بیشتر به این بنای تاریخی که یکی از آثار ثبت ملی هم است، بیشتر حس شد.
نویسنده: پویا جوانمرد