خُراشاد روستایی است واقع در ۲۴ کیلومتری جنوب شرقی بیرجند و واقع در استان خراسان جنوبی. این روستا به سبب نخبه پرور و عالم خیز بودن، صنایع دستی و نیز زیبایی طبیعی آن شهرت دارد.
در لغت‌نامه دهخدا در سال ۱۳۴۵ در مورد خراشاد چنین نوشته شده است: «قریه‌ای است از بخش حومه شهرستان بیرجند، واقع در سی هزار گزی جنوب بیرجند. این ناحیه کوهستانی با آب‌وهوای معتدل و ۹۲۸ تن سکنه فارسی زبان است. آب آن از قنات و محصولاتش غلات، زعفران و سردرختی است. اهالی به کشاورزی و قالی‌بافی گذران می‌کنند و راه آن اتومبیل‌رو است. مزرعه گنج آباد و میرزاملک و علی آباد و سالم آباد جزء آن است. در آنجا دفتر ازدواج و طلاق و دبستان وجود دارد.»
این روستا از روستاهای مهاجرپذیر استان خراسان جنوبی است که هرساله خانوارهایی از مرکز استان به این روستا مهاجرت و در آن ساکن می‌شوند.
طبیعت و آب‌وهوا
این روستا به دلیل قرار گرفتن در رشته کوه باقران، آب و هوایی معتدل و کوهستانی دارد که به همراه سرسبزی و زیبایی و نیز وجود کوه‌های سبز رنگ افیولیتی، روستا، چهره‌ای ییلاقی و تفرجگاهی به خود گرفته است، به‌طوری که به نام طرقبه بیرجند شناخته می‌شود. در سال‌های اخیر، ساخت‌وساز ویلاهای تفریحی و اقامتگاهی رشد فزاینده‌ای گرفته است. این ویلاها را اشخاص و برخی از سازمان‌ها ساخته‌اند که نقش تفرجگاهی خراشاد را پررنگ‌تر کرده است. در همسایگی خانه‌های گلی و روستایی از لابه‌لای شاخه‌های خشکیده درختان، خانه‌هایی ویلایی ساخته شده که طبق اصول شهرسازی میان باغ‌ها جلب توجه می‌کند. این ساخت‌وسازهای جدید و شیک فقط به دامنه ارتفاعات محدود نشده و به‌صورت پراکنده حتی به بلندی صخره‌ها نیز گسترش یافته است.
خانه‌های روستایی در دل کوه و بر اوج بلندی پله به پله تا پست‌ترین نقطه هموار بنا، شده‌اند. از بالا که می‌نگری بام‌ها طبقه به طبقه بر دیوارها سوار شده‌اند. گرچه بالا و پایین رفتن از کوچه‌ها و صخره‌های خراشاد قدری سخت است اما اهالی روستا به‌راحتی این کار را انجام می‌دهند. جوی آبی از میان باغ‌ها می‌گذرد.
وجه تسمیه
نام خُراشاد، نامی یگانه بوده و بنا به گفته مرحوم دکتر محمد اسماعیل رضوانی (پدر علم تاریخ معاصر ایران که خود زاده این روستا بود) برگرفته از زبان پهلوی و به معنی محل طلوع خورشید بوده و علت آن نیز واقع شدن این روستا در میان دره‌ای است که به‌طرف شرق باز گشته و به دشت خراشاد متصل می‌شود. در نتیجه با توجه به واقع شدن این روستا در ابتدای دره، از نظر مردم محلی، اولین روستای از مجموعه روستاهای واقع در دره خراشاد می‌بوده که خورشید بدان می‌تابیده است.
دکتر رضوانی اعتقاد داشتند، خراشاد گویش دیگری است از کلمه خورشید که آن را در الاتنبیه و الاشراف پیدا کرده‌اند. در جایی که اقالیم سبعه را تقسیم می‌کنند به سیارات سبعه می‌گویند: «الاقلیم رابع للشمس و هو بالفارسیه خرشاد.» «...مردم محلی به این روستا خُرَشاد می‌گویند.»
تاریخچه روستا
تاریخچه روستای خراشاد، به پیش از اسلام بازمی‌گردد. وجه تسمیه این روستا، خود نشان از تاریخ چند هزار ساله این روستا دارد. همچنین وجود آثاری مانند قبرستان زرتشتی‌ها (گبرها) در نزدیکی کاریز خراشاد، قلعه و تونل‌های زیرزمینی (که برای مقابله با یورش ترکمن‌ها ساخته شده‌اند)، واقع شدن در ۴ کیلومتری روستای کوچ و نگاره‌های لاخ مزار و... نشان‌دهنده تاریخ بس قدیمی و دیرین این روستا است.
مردم این روستا از نژاد پارس هستند و به زبان فارسی تکلم می‌کنند. ویژگی رفتاری و شخصیتی مردم خراشاد، آنان را مردمی آرام صلح‌جوی، بافرهنگ و علم دوست معرفی کرده است. به‌طوری که اولین دبستان در منطقه، به نام دبستان دقیقی در سال ۱۳۲۲ به همت دکتر محمد اسماعیل رضوانی در این روستا ساخته شد. از ویژگی‌های جالب توجه خراشاد، پرورش افراد و شخصیت‌های موفق و نخبه بسیاری در زمینه‌های علمی، فرهنگی و اقتصادی است که بسیار بیشتر از ظرفیت یک روستا ۱۰۰۰ نفری است. به‌طوری که این منطقه را به مانند منطقه فراهان در استان مرکزی به‌عنوان یک روستای نخبه پرور در سطح ایران معرفی کرده است.
اقتصاد روستای خراشاد
مردم منطقه بیشتر به کشاورزی، دامداری، قالی‌بافی، گلیم بافی و توبافی (پارچه‌بافی سنتی) اشتغال داشته و از زعفران، زرشک، عناب، توت، گردو و زردآلو می‌توان به‌عنوان محصولات عمده کشاورزی خراشاد نام برد.
نُقلی که خدا نموده ایجاد// بی‌آنکه رسد به دست قناد
سیبی است که هست در سمرقند// توتی است که هست در خراشاد
صنایع دستی
خراشاد به‌عنوان نخستین روستای هدف صنایع دستی کشور از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری معرفی شده است و از جاهای دیدنی بیرجند به شمار می‌رود. پارچه بافی سنتی خراشاد یا توبافی به زبان محلی، یکی از مهم‌ترین صنایع دستی استان خراسان جنوبی است، به‌طوری که به‌عنوان تنها صنایع دستی این استان، نامزد دریافت مهر اصالت از سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور شده است. در خراشاد تقریباً تمامی بانوان به شغل بافندگی مشغول هستند. حتی بانوان دانشجو یا شاغل که موقتاً در بیرجند اقامت دارند در ایام تعطیلات که به خراشاد بازگشته و به هنر بافندگی می‌پردازند.
با وجود اینکه خراشاد به‌عنوان روستایی ثروتمند و بی‌نیاز مشهور شده با این حال برخی مردم روستا همچنان در محرومیت به سر می‌برند و روستا با مشکلاتی چون عدم اجرای طرح هادی، شبکه فاضلاب، عدم مشارکت سازمان‌های مربوطه مانند محیط زیست در ایجاد محلی برای دفن زباله روبرو است.
برخی از بزرگان خراشاد
همان‌طور که اشاره شد خراشاد زادگاه بزرگان زیادی است از جمله:
آخوند ملأ محمدعلی خراشادی
شیخ محمدابراهیم قدسی
شیخ محمدحسین خراشادی کاخک
دکتر محمد اسماعیل رضوانی (استاد سابق تاریخ دانشگاه تهران و پدر تاریخ معاصر ایران)
دکتر غضنفر فروزانفر (رییس شورای اسلامی شهر بیرجند و عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم پزشکی بیرجند)
دکتر محمدرضا حافظ نیا (استاد برجسته جغرافیای سیاسی دانشگاه تربیت مدرس)
مرتضی حسن‌پور فرد خراشاد (اولین پرستار مرد در ایران و عضو هیئت‌علمی دانشکده پرستاری دانشگاه علوم پزشکی مشهد)
دکتر سید محمد خراشادیزاده (رئیس عضو هیئت‌علمی گروه فیزیک دانشگاه بیرجند و رئیس دانشگاه جامع علمی کاربردی بیرجند)
دکتر علی حسینی تاش (عضو هیئت‌علمی و رئیس دانشگاه امام حسین)
دکتر همایون هادوی نیا (عضو هیئت‌علمی دانشگاه کینگستون لندن)
دکتر هما رضوانی خراشاد (عضو هیئت‌علمی دانشگاه تربیت معلم)
دکتر محمدرضا رضوانی خراشادیزاده (پزشک و عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم پزشکی بیرجند)
دکتر احمد خسروی خراشاد (پزشک و عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم پزشکی مشهد)
دکتر امیر خراشادی (پزشک و عضو هیئت‌علمی دانشگاه کالیفرنیا)
دکتر جمشید سروری خراشاد (پزشک در لندن)
دکتر آفاق خراشادی (پزشک در کالیفرنیا)
دکتر حسین خراشادی (پزشک در آمریکا)
محمود خراشادی (مدیر بازاریابی سازمان آسمو شرکت اینتل آمریکا)
و بیش از ۶۰ عضو هیئت‌علمی، پزشک و... در ایران، آمریکا، انگلستان، هلند و ... است.
نویسنده: زهرا صالح نژاد