تپه یحیی از تپه‌های باستانی ایران است که برخی پژوهشگران سابقه سکونت انسان در آن را به حدود ۷۰۰۰ سال قبل از میلاد می‌رسانند.
تپه یحیی بعلت داشتن ۷۰۰۰ سال سکونت مستمر انسان از دوران نوسنگی تا چند قرن پس از میلاد اهمیت خاصی داشته و زنجیر ارتباط فرهنگی جنوب شرق ایران بوده و دره سند را با حوزه تمدن شهر سوخته زابل، تمدن هلیل، تمدن فارس، تهران، شوش، تمدن بین‌النهرین و مصر پیوند می‌دهد، این تپه که یکی از قدیمی‌ترین و باستانی‌ترین کانون‌های تمدنی ایران است، دارای اهمیت بسیاری است؛ چرا که شهرنشینی در مفهوم خاص خود در بین هزاره‌های چهارم و سوم پیش از میلاد در ایران رایج بوده، در حالی‌که تپه یحیی از قرن‌ها پیش از آن دارای تمدن و فرهنگی چشمگیر و پیشرفته بوده است. اهمیت این منطقه در این است که به دلیل داشتن موقعیت خاص اقلیمی، سیاسی و فرهنگی مرکز ارتباطات تمدن‌های بزرگی مانند ماورالنهر، بین‌النهرین و هندوچین به شمار می‌رفته است.
تپه یحیی
تپه باستانی یحیی بازمانده از دوران باستان است که از نظر باستان‌شناسان به هزاره‌ی پنجم قبل از میلاد می‌رسد. این تپه که از جاهای دیدنی بافت به شمار می‌رود، در دشت سوغان و ۳۰ کیلومتری شمال شرقی دولت‌آباد از توابع بافت و در شهر ارزوییه قرار گرفته است و تا مرز استان کرمان حدود ۲۲۰ متر فاصله دارد. وجه تسمیه نام این تپه مشخص نیست و معلوم نشده که از چه موقع و چرا به این نام شهرت یافته است. ارتفاع این تپه حدود ۲۰ متر و قطر دایره پایین آن حدود ۱۸۷ متر است. یافته‌های باستان‌شناسی نشان از این دارد که تپه در دوره عیلام، شهر متمدن بزرگی بوده است که از آن به عنوان قلعه نظامی استفاده می‌شد.
کاووش‌ها روی تپه یحیی
کارلوفسکی باستان‌شناس آمریکایی در سال ۱۳۴۳ حفاری‌هایی در تپه یحیی انجام داد. در این تپه اشیایی کشف شد که از جمله آن‌ها می‌توان به مجسمه‌ای اشاره کرد که امروزه در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود. حفاری در تپه یحیی نشان‌دهنده این بود که ساکنان این منطقه دیوار اتاق‌های خانه‌های خود را از خشت‌های خام دست‌ساز ساخته بودند. دیوارها را با رنگ قرمز رنگ‌آمیزی کرده و کف خانه‌ها را کاهگل می‌کردند. آزمایش‌های کربن ۱۴ در تپه یحیی نشان داد که مواد باقی مانده مربوط به ساخت خانه‌ها با این معماری، مربوط به سال ۴۳۰۲ قبل از میلاد بوده‌اند.
در همین دوره در منطقه تپه یحیی اشیایی با سنگ صابون ساخته می‌شد که به مناطق دیگر نیز صادر می‌شد. آن‌ها علاوه بر ادوات سنگی و استخوانی از ظروف سفالی بسیار کوچک خشنی نیز استفاده می‌کردند که به شکل ساغرهای کوچک و نیز خمره‌های بزرگ برای ذخیره مواد بودند. حدود ۳۸۰۰ سال قبل از میلاد که خط توسط عیلامیان به کار گرفته شد، همزمان در تپه یحیی نیز خط رواج یافت. در کاووش‌های مربوط به این دوره در تپه یحیی، مشخص شد که بناهای مربوط به این دوره با معماری بزرگتر و وسیع‌تری ساخته شد. داخل این اتاق‌ها ۶ لوح گلی و ۲۴ مهر گلی و تعدادی نیز مهر استوانه‌ای و نوشته‌هایی به خط عیلامی مربوط به رسیدهای اقتصادی به دست آمده که خود سندی بر حضور تمدنی جاافتاده و فراگیر در این منطقه است.
بررسی‌های انجام شده در این منطقه نشان می‌دهد این تپه یکی از بزرگترین کارگاه‌های انسان‌شناسی خاورمیانه و مرکز بسیاری از فعالیت‌های صنعتی و هنری بوده است. از میان آثار کشف شده از این دوره تعدادی ابزار مفرغی نیز به دست آمده است که شباهت زیادی به اشیای مشابه از تمدن‌های موهنجودارو، دره شرقی سند و بین‌النهرین دارند.
نوشته شده یافت شده از تپه یحیی
تپه یحیی با داشتن سابقه بسیار به سکونت مستمر انسان در این منطقه از دوران نوسنگی تا قرن‌ها پس از میلاد یعنی در دوره ساسانیان صحه می‌گذارد و ارتباطات این تمدن جنوب شرق ایران با دره سند و مصر را نشان می‌دهد. آنچه آثار از حفاری‌های این منطقه به دست آمده است، نشان از فعالیت‌های صنعتی و هنری ساکنان این منطقه دارد که بسیار به آثار مصر باستان شباهت دارد. کاووش‌ها نشان می‌دهد که سکونت در این تپه تا حدود سال‌های ۲۲۰۰ قبل از میلاد ادامه پیدا کرده و ناگهان متوقف شده است.
بررسی‌ها نشان می‌دهند که در هزاره اول پیش از میلاد قوم جدیدی در منطقه حضور پیدا کرده‌اند. آثار و سفال‌های به دست آمده در این دوره شباهت بسیاری به آثار عصر آهن (هزاره اول قبل از میلاد) در شمال غرب ایران دارد. از دوره هخامنشی و دوره ساسانی نیز در این تپه آثاری کشف و به دست آمده، اما تپه یحیی بعد از دوره ساسانی متروک مانده و سکونت در آن متوقف شده است. در حفاری تپه‌های مجاور، مثل تپه دشت‌ده، آثاری مربوط به دوره اسلامی به دست آمده اما در تپه یحیی هیچ اثری بعد از دوره ساسانی دیده نشده است.
اشیا فلزی کشف شده از دوره‌های مختلف
طرح روی سنگ کشف شده از تپه یحیی در موزه ایران باستان
بررسی‌ها نشان می‌دهد که هیچ گورستانی تاکنون در منطقه تپه یحیی به دست نیامده است و مشخص نیست که ساکنان این تپه مردگان خود را در کجا و چگونه دفن می‌کرده‌اند. در کاووش‌های شکل گرفته در تپه یحیی تنها دو سه مورد جسد یافت شده که نمی‌توان از روی آن‌ها قضاوت صحیحی در مورد دفن مردگان کرد. بنابراین یافتن گورستانی در این منطقه یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های باستان‌شناسان است.
آثار به دست آمده در تپه یحیی در هر دوره تاریخی قابل مقایسه با آثار تمدنی جاهای دیگر در دوره باستان است. از این رو به دلیل اهمیت این تپه ماقبل تاریخی و تاریخی برای تعیین قدمت واقعی آثار آن، برخی اشیای کشف شده در اختیار برجسته‌ترین باستان‌شناسان جهان قرار گرفت تا آزمایش‌های دقیقی روی آن‌ها انجام شود. بدون شک تمدن در تپه یحیی از یک روستای کوچک تا یک کانون تمدنی بزرگ شکل گرفته و گسترش یافته است. بنابراین باید منتظر کشف آثار مهم‌تری از این تپه بود. در حال حاضر با کشف آثار و اشیای ارزنده‌ای از جمله مهرها و سیلندرهای سنگی و لوحه‌های گلی،که نمودار نخستین کوشش خط و نگارش در ایران است، تپه یحیی یکی از مهم‌ترین تپه‌های ماقبل تاریخی ایران شناخته شده که تا دوره تاریخی نیز گسترش یافته است.
برخی آثار کشف شده از تپه. عکس از حمید صادقی
واضح است که ذکر تمامی جزییات کشف و بررسی شده در تپه یحیی در این نوشتار نمی‌گنجد و نیازمند بحث‌های تخصصی است. به این شکل به یک بررسی کلی در این زمینه به منظور آشنایی با این اثر ماقبل تاریخی و تاریخی ایران بسنده می‌کنیم. این تپه که همواره مورد توجه و بازدید علاقه‌مندان به تاریخ باستانی ایران بوده است، در تاریخ نهم آذر ۱۳۴۹ با شماره ثبت ۹۰۴ در فهرست آثار ملی ثبت شد. این منطقه یکی از مکان‌های ماقبل تاریخی و تاریخی پربازدید در استان کرمان است.
نویسنده: زهرا آذرنیوش