گوردخمه فقره قا

مهاباد یکی از شهرهای کردنشین استان آذربایجان غربی در ایران است. این شهر که به نگین آذربایجان غربی شهرت دارد، همه ساله بیشترین آمار گردشگران را در این استان به خود اختصاص می‌دهد. مهاباد به دلیل داشتن موقعیت جغرافیایی ممتاز با وجود دشت‌ها و جلگه‌های حاصلخیز در شمار قدیمی‌ترین سکونتگاه‌های بشر به‌شمار می‌رود و به همین دلیل تاریخ بسیاری را به خود دیده است. در دوران پیس از اسلام مادها در این منطقه سکونت کردند. آرامگاه فقریکای یا فخریکا یا فقره‌قا گواه حضور آنان در این منطقه است؛ ولی با هجوم آشوریان، آرامش از این منطقه رخت می‌بندد و تا دوره هخامنشیان زندگی در این منطقه تنها در دژها و مناطق کوهستانی، با حکمرانی‌های قبیله‌ای و اقتصاد شبانی ادامه یافت. امروزه گوردخمه فقره‌قا از جاهای دیدنی مهاباد محسوب می‌شود. در ۱۵ کیلومتری شمال مهاباد و در جنوب روستای اگریقاش اثر تاریخی دخمه مادی فخریگاه جای دارد. دخمه سنگی فقره‌قا با ارتفاع ۱۳۳۱ متر از سطح دریاها در دل صخره‌ای كنده شده است. فخریگاه دیرینگی‌ای بسیار کهن دارد، بسیاری از مورخان ساخت فقره‌قا (فخریگاه) را به فرآتیس (فرورتیش) پدر دیاکو اولین پادشاه ماد نسبت داده‌اند. این دخمه از لحاظ استراتژیکی و مذهبی در میان کوه ساخته شده و نام او به معنای جایگاه شکوه و فره است. همچنین از آنجایی که این دخمه در روستای اگریقاش به معنی آتش همیشه فروزان قرار گرفته است، احتمال می‌رود که آن زمان یکی از آتشکده‌های بزرگ در آن پایدار بوده باشد. مادها بر این باور بودند که خداوند برای نخستین بار به چهره‌ای از کوه بر بشر ظاهر شده است و برکاتش را بر بشر پایین فرستاد، رودها را روان کرد و کشاورزی و دامپروری را ممکن ساخت و دوباره به دل کوه رفت و به همین دلیل مادها شاهان خود را برای بازگشت به سوی خداوند در دل کوه به خاک می‌سپردند. آنان برای اینکه شاه در آرامگاه خویش از فروغ و روشنایی که یکی از نمادهای پدیداری خداوند بود، بهره‌مند شود دخمه را رو به نیم‌روز و آفتاب می‌ساختند، همچنین این کوه بیشتر به رودخانه‌ای مشرف بود تا نمادهای دینی بیشتر جلوه‌گر شوند. این همسانی را می‌توان در سایر دخمه‌های دوران ماد به روشنی دید. این دخمه دارای ۳ قبر است که طبق روایات تاریخی باید مربوط به فرورتیش و فرماندهان بزرگ وی باشد. فقره‌قا امروز باید به احتمال زیاد اقتباس نام گذشته باستانی‌اش فرهگه (محل بزرگ جایگاه، جایگاه بزرگان) باشد. شاه آرام گرفته از داخل فقره‌قا در حال نظاره بر دشت‌های سرسبز و حاصلخیز شهر مهاباد در آذربایجان غربی است؛ و روستای اگریقاش (آتش فروزان) همواره نگهدارنده این یادگار بزرگ برای ایرانیان بوده است. برخی باستان‌شناسان می‌گویند این گور به پدر هوخشتره می‌رسد که در جنگ با آشوری‌ها کشته شد و پسرش او را در این مکان که احتمال می‌رود زمانی شهری بزرگی با دشت حاصلخیز بوده، به خاک سپرده است و سپس راه پدر را ادامه داد. هرودوت تاریخ‌نگار معروف می‌گوید که فرورتیس دومین پادشاه مادی در فقره‌قا به خاک سپرده شده است. رومن گرشمن تاریخ‌نگار و باستان‌شناس معروف فرانسوی اعتقاد دارد که این آرامگاه متعلق به شاهزاده مانای به نام فرورتیس است و ارنست امیل هرتسفیلد تاریخ‌نگار مشهور آلمانی معتقد است که آرامگاه فقره‌قا متعلق به مادها است و آرامگاه یکی از شاهزادگان مانایی است که در سال‌های ۶۶۰ تا ۸۴۰ پیش از میلاد احداث شده است. محمد پدرام در کتاب تمدن مهاباد نوشته است: ستون‌های مقبره شاخص معماری بسیار کهن‌تری در منطقه است. یکی از مشخصات حتمی معابر ماد چگونگی ساختار آن‌ها بر صخره‌ها و نمای ظاهرشان است که رو به جنوب‌اند. دیاکونوف باستان‌شناس معروف در مورد این دخمه می‌گوید: شمالی‌ترین مقبره مادی فخریک در مانای باستانی و نزدیک مهاباد است که جلوخان ندارد و سقف ساده سنگی آن را چند ستون نگاه می‌دارد و ظاهرا محلی برای گذاشتن جنازه‌ها بوده‌ است. تعیین تاریخ این مقبره دشوار است، ولی تشریفات تدفین در آن با مراسمی که پیش‌تر در ناحیه اطراف دریاچه ارومیه متداول بوده، تفاوت دارد و در نتیجه نمی‌توان تاریخی قدیمی‌تر از قرن هفتم برای آن قائل شد. فقره‌قا شمالی‌ترین مقبره از مقابر دوران ماد است که از بخش جنوبی بر دشت وسیع شهر مشرف است. منطقه‌ای بکر با آب و هوای کوهستانی که با دو اثر تاریخی برد کنته و دریاس مثلثی را تشکیل می‌دهد. فقره‌قا، گور دخمه‌ای است که با ته ستون‌های مقبره آناهیتا تشابه دارد و شیوه معماری یونانی را در ذهن تداعی می‌کند و از نظر حجاری و ستون‌بندی در رده مقبره‌های مهم دوره ماد به شمار می‌رود. گوردخمه مدخل ورودی ندارد و دیوار بخش انتهایی ایوان آن نیز دیده نمی‌شود و کارشناسان این مسئله را از ویژگی‌های این نوع گوردخمه‌ها عنوان کرده‌اند. این دخمه دو طبقه‌ دارد. ۴ ستون سنگی و ۳ گور خالی داخل آن وجود دارد. بلندی آن از دامنه كوه حدودا ۵ متر است. شمالی‌ترین مقبره مادی در مانای باستانی و نزدیک مهاباد است و کف دخمه هم‌سطح قسمت جنوبی است و  نسبت به قسمت شمالی حدود ۲۰ سانتی‌متر اختلاف سطح وجود دارد. دخمه جمعا دارای ۴ ستون است؛ ۲ ستون در داخل و در نزدیکی محل اختلاف سطح و ۲ ستون دیگر در جلو دخمه واقع شده‌اند. دور هر یک از ستون‌ها به ۱۷۶ سانتی‌متر و به صورت استوانه‌ای به ارتفاع ۲۲۰ سانتی‌متر از کف دخمه تا سقف تراشیده شده است. ستون‌های داخلی ضخامت کمتری از ستون‌های بیرونی دارند. هر چهار ستون دارای پایه و سرستون‌هایی مربع شکل هستند. ستون‌های جلوی این ایوان و داخل مقبره به مرور زمان از بین رفته‌اند و تنها پا ستون‌ها و سرستون‌ها باقی مانده‌اند. داخل مقبره نیز یک سالن به اندازه عرض ایوان وجود دارد که با ۲ پله جرزدار از هم جدا می‌شوند. اطاق جلویی احتمالا مخصوص انجام مراسم تدفین بوده و در اطاق بعدی ۳ قبر مستطیل شکل به چشم می‌خورد که یک قبر بزرگ به صورت افقی و دو قبر کوچک به شکل عمود بر ایوان در آن تراشیده شده است. عمق قبرهایی که در این گور دخمه در دل سنگ تراشیده شده‌اند، حدود ۵۰ سانتی‌متر است. قبر بزرگ‌تر در سمت چپ و با ابعاد ۲۶۵ در ۱۴۰ سانتی‌متر عمود بر ورودی گور دخمه قرار گرفته است و در سمت راست آن دو قبر دیگر در جهت ورودی گور دخمه و به ابعاد یکسان ۱۴۰ در ۹۰ سانتی‌متر کنده شده‌اند. سید محمد صمدی در کتاب تاریخ مهاباد آورده است: در کف دخمه سه حوضچه یا به عبارتی سه گور کنده شده است. گور سمت چپ نسبت به دو گور دیگر که قرینه هستند بزرگتر است. در قست پایین دخمه شکلی از پیکان سایده شده به همین علت عده‌ای از باستان‌شناسان در مورد گور دخمه نظر متفاوتی دارند. دکتر ملک زاده استاد دانشکده ادبیات و و علوم انسانی داشگاه تهران اعتقاد دارد که این محل، انبار اسلحه و گنجینه‌های سلطنتی پادشاهان بوده است. ساكنان این محل نیز دخمه مزبور را محل زندگی فرهاد كوه‌كن می‌دانند. دخمه سنگی فقره‌قا که شمالی‌ترین گور دخمه منتسب به دوران ماد است، در سال ۱۳۱۶ با شماره ۲۸۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. در سال‌های گذشته مسیر دسترسی به فقره‌قا دشوار بود و به علت نبود راهنما در مسیر‌های منتهی به آن، گردشگران راه خود را گم می‌کردند، اما امروزه در حاشیه فقره‌قا آلاچیق‌هایی برای استراحت بازدیدکنندگان در نظر گرفته شده است. نویسنده: بهاره غنچه