پارک ملی گلستان نخستین پارک ملی ثبت شده ایران است. این منطقه کوهستانی در منتهی الیه شرق البرز و جنگل‌های شمالی کشور واقع شده است.
تاریخچه
این جنگل در ۱۹ مرداد ۱۳۳۶ به نام «منطقه حفاظت شده آلمه وایشکی» تحت حفاظت کانون شکار قرار گرفت. در شهریور ۱۳۴۲ به «پارک محمدرضا شاه» تغییر نام داد و در ۲۲ فروردین ۱۳۴۳ «پارک وحش» نامیده شد. در شهریور ۱۳۵۰ محدوده‌ای در شرق پارک به نام «قُرخود» با وسعت ۳۴ هزار هکتار به آن الحاق و نهایتا در سال ۱۳۵۳ عنوان پارک وحش به «پارک ملی» تغییر داده شد.
در سال ۱۳۵۴ اولین پارک ملی ایران شد که در فهرست میراث جهانی یونسکو به‌عنوان یکی از ۵۰ ذخیره‌گاه زیست‌محیطی کره زمین به ثبت رسیده‌است. بعد از پیروزی انقلاب در بهمن ۱۳۵۷ دو منطقه قرخود و آلمه مجددا از یکدیگر جدا شدند و پارک فعلی به «پارک ملی گلستان» تغییر نام داد که تحت حفاظت سازمان محیط زیست است.
پارک ملی گلستان همچنین پانزدهمین اثر ملی است که توسط سازمان میراث فرهنگی در ۳ دی ۱۳۸۷ در فهرست میراث طبیعی ایران قرار گرفت.
موقعیت جغرافیایی
گلستان، بزرگ‌ترین پارک طبیعی ایران و از جاهای دیدنی استان گلستان و خراسان شمالی است. مساحت آن در برخی منابع بیش از ۹۱ هزار هکتار و در برخی منابع ۸۷،۴۰۲ هکتار ذکر شده است. محیط پارک حدود ۱۹۸ کیلومتر است. حد غربی پارک ملی گلستان از روستای تنگراه در استان گلستان شروع می‌شود و حد شرقی آن در روستای رباط قره‌بیل واقع در استان خراسان شمالی پایان می‌یابد. بیشتر پارک در استان گلستان، حدود ۳۴ درصد آن در استان خراسان شمالی و بخش ناچیزی نیز در استان سمنان قرار دارد.
جاده گلستان
اصلی‌ترین مسیر ارتباطی شمال کشور و استان خراسان (و یکی از محورهای ارتباطی تهران-مشهد) از این جنگل می‌گذرد. این جاده دقیقا در طولانی‌ترین و گودترین دره این منطقه کوهستانی احداث شده است که از روستای تنگراه در غرب پارک ملی آغاز می‌شود و تا روستای دشت مماس با حد جنوبی پارک به سمت بجنورد امتداد می‌یابد. رودخانه مادرسو (دوغ) در این دره جریان دارد که نهایتا به گرگان‌رود می‌ریزد. کمتر از یک‌چهارم پارک در جنوب جاده قرار می‌گیرد که از تنگه تا قریه دشت حدود ۲۰ هزار هکتار را شامل می‌شود و بقیه در قسمت شمالی است.
از سال ۱۳۵۰ تاکنون گهگاه اعلام شده و حتی در دولت نیز به تصویب رسیده که این جاده به یک مسیر توریستی تبدیل شود و جاده اصلی تهران- شمال-مشهد به مسیر کلاله - چهار داغ- گلی‌داغ - اسلام‌آباد - آشخانه منتقل شود.
ویژگی‌های منطقه
از نظر توپوگرافى، اين پارک بى‌نظير از صخره‌هاى مرتفع آهکى تا تپه‌ماهورهایى با شيب و فراز کم تشکيل شده و از نظر اقليمى بين درياى خزر و مناطق خشک شرقى قرار گرفته است و به همين لحاظ اقليم‌هاى متفاوت از نواحى بسيار مرطوب تا قسمت‌هاى نيمه‌‌خشک را در بر مى‌گيرد. دامنه تغییرات ارتفاعی در این منطقه بین ۴۵۰ متر و ۲،۴۱۱ متر از سطح دریا متغیر است. حداقل ارتفاع پارک در تنگراه و حداکثر آن در قله دیورکجی ۲،۴۱۱ متر است.
اختلاف ارتفاع در پارک حدود ۲۰۰۰ متر است (از ۲۴۱۱ متر تا ۴۰۰ متر از سطح دریا) که همین طیف ارتفاعی تنوع زیستگاه‌ها و ریزبوم‌های متعددی را ایجاد کرده است. میانگین بارندگی در مناطق مختلف این جنگل هم از حدود ۷۰۰ تا ۱۵۰ میلی‌متر در سال متغیر است.
درجه حرارت آن از ۲۵- درجه تا ۳۵+ درجه سانتى‌گراد بر حسب ماه‌هاى مختلف متفاوت است. شرايط طبيعى پارک موجب به وجود آمدن زيستگاه‌‌هاى مناسبى براى زندگى پستانداران وحشى شده و گوناگونى اين جانوران را نيز تشديد کرده است. مناطق جنگلى اين پارک را گونه‌‌هایى مانند مرال (گاو کوهى، بزرگ‌ترين گوزن ايران) و شوکا جلوه‌اى خاص بخشيده‌اند. در نواحى استپى نيز حيوانات مختلفى مانند آهو، قوچ و ميش، کل و بز و يوزپلنگ زندگى مى‌کنند. نزولات آسمانى در اين پارک بر حسب منطقه متفاوت و ميزان آن بين ۱۰۰۰ ميلى‌متر تا کمتر از ۲۰۰ ميلى‌متر در سال متغير است.
در داخل پارک ۱۲ پاسگاه محیط‌بانی وجود دارد که ۴ پاسگاه به دلیل کمبود نیرو غیر فعال است. کل کادر پارک ۵۳ نفر است که از این تعداد ۳۲ نفر تنها مأمور اجرایی هستند و در هر شیفت حداکثر ۲۰ نیرو از پارک حفاظت می‌کند.
حیات وحش
یک هشتم گونه‌های گیاهی، یک‌سوم گونه‌های پرندگان و بیش از ۵۰ درصد از گونه‌های پستانداران کشور در این پارک زندگی می‌کنند.
گونه‌های جانوری
۶۹ گونه پستاندار وابسته به ۶ راسته، ۲۱ خانواده و ۵۰ سرده در پارک ملی گلستان شناسایی شده است. پلنگ و خرس قهوه‌ای از گوشت‌خواران بزرگ پارک ملی هستند. سمور جنگلی از گوشتخوارانی است که احتمالا فقط در پارک ملی گلستان زندگی می‌کند و بر ارزش ژنتیکی پارک افزوده است. دیگر پستانداران مهم ساکن این جنگل شامل مرال، شوکا، گراز، آهوی ایرانی، گوسفند وحشی (قوچ و میش)، بز کوهی (کل و بز)، گربه جنگلی، تشی، گرگ، وشق، روباه سرخ و روباه ترکمنی می‌شود. از راسته خفاش‌ها تا کنون ۱۸ گونه در این پارک شناسایی شده است.
این منطقه از بهترین زیستگاه‌های گوسفند وحشی اوریال بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین زیرگونه گوسفند وحشی ایران است و یکی از خالص‌ترین جمعیت‌های قوچ و میش اوریال را در خود جای داده است. جمعیت این حیوان در جنگل گلستان در دهه ۱۳۵۰ حدود ۱۵۰ هزار رأس برآورد شده بود که معادل حدود سه‌چهارم کل جمعیت گوسفندان وحشی اوریال دنیا می‌شد. اکنون گرچه جمعیت آنها قطعا کاهش زیادی داشته، اما هنوز نیز مشاهده آنها به‌خصوص در ارتفاعات جنوبی پارک آسان است و به نوعی به نماد پارک تبدیل شده‌اند.
یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این پارک برای گردشگران، حضور پر تعداد گرازها، بدون ترس از انسان در کنار جاده‌ای است که از مرکز پارک می‌گذرد. نترسیدن حیوانات وحشی از انسان‌ها در برخی کشورها امری کاملا طبیعی است، اما در ایران پدیده‌ای نادر و عجیب محسوب می‌شود. برخی گرازهای پارک به قدری با انسان راحت هستند که حتی از دست مسافران غذا می‌خورند. البته این وضعیت فقط در مورد گراز وجود دارد و بقیه حیوانات پارک مثل تمام حیوانات ایران به شدت از انسان هراسان و گریزانند.
۱۴۹ گونه پرنده متعلق به ۱۵ راسته، ۴۲ تیره و ۸۹ سرده در پارک ملی گلستان شناسایی شده است که از این تعداد پرنده ۴۸ نوع در فصل بهار و تابستان در منطقه مشاهده می‌شود و ۶۲ گونه بومی پارک ملی هستند. مهمترین این پرندگان شامل قرقاول، کبک، تیهو، زنگوله‌بال، کوکر سینه‌سیاه، ابیا، بلدرچین معمولی، دارکوب سیاه، بلبل، توکای باغی، انواع مختلف سهره‌ها، زردپره‌ها، مگس‌گیرها، زنبورک‌ها و دم‌سرخ‌ها و پرندگان شکاری همچون قرقی، جغد خال‌دار، دلیجه، سارگپه پابلند، سارگپه، عقاب دوبرار، دال سیاه، دال، عقاب دریایی دم‌سفید، بالابان، و هما می‌شوند.
از مجموع جانوران موجود در این جنگل ۱۹ گونه در خطر انقراض است که هما، بالابان، گیلان‌شاه خال‌دار و روباه ترکمنی از جمله آن‌هاست. مرال، شوکا، کل و بز، و قوچ و میش هم از جمله گونه‌هایی هستند که بیشتر مورد شکار غیرمجاز قرار می‌گیرند.
گیاهان
پارک ملى گلستان بين دو حوزه نيمه نم پسند و نيمه خشکى پسند قرار دارد و به تدريج در حرکت به طرف شرق، سيماى طبيعى آن به حالت استپيک تغيير پيدا مى‌‌کند، به همين جهت عناصر گياهى نواحى سه‌گانه فوق را مىتوان در پارک مشاهده کرد. تنوع و رنگارنگى اين پارک چنان مناظر زيبایى به وجود آورده است که نظير آن را در کمتر جایى از اين سرزمين مىتوان ديد. توسکاى قشلاقى، کلهو، انجير، توت، ملج، داغداغان، ازگيل، وليک، زالزالک، سيامتو، گوجه وحشى، شيرخشت، دغدغک، گردو، تمشک، انار وحشى، گلابى وحشى و... از گونه‌هاى مختلف گياهى پارک محسوب مى‌شوند. در کف جنگل گونه‌هاى بى‌شمارى نظير سرخس‌ها، متامتى و... پراکنده‌اند. در نواحى خشک‌تر درختچه‌هاى زرشک، تغ، گز، کاروان‌کش، بوته‌هاى کلاه مير حسن، گون، گدار، چوبک، درمنه، خارشتر و ساير گونه‌هاى استپى يافت مى‌شود. در نواحى مرتفع گونهٔ ارس نيز به طور پراکنده ديده مى‌شود.
گیاهان اصلی پارک به دلیل وجود اقلیم‌های مختلف متنوع است. مهمترین گونه‌های گیاهی شامل بلوط، بلند مازو، ممرز، انجیلی، افرا، نمدار، خرمندی (از خانواده آبنوس)، زبان گنجشک، پلت، شیردار، کرکو، آزاد، اوری، توسکا، شیردار، بارانک، انجیر، توت، ملچ، داغداغان، ازگیل، ولیک، زالزالک، سیاه تلو، گوجه وحشی، شیر خشت، گردو، تمشک، انار وحشی، گلابی وحشی، زرشک، تاغ، گز، پرند، کاروان‌کش، کلاه میرحسن، گون، چوبک، درمنه، خار شتر و ارس می‌شود.
کوه‌ها و دره‌ها
از مهمترین کوه‌ها و دره‌های این بوستان می‌توان به ارتفاعات قره قون، تنگه گل، شاخا، یکه قدم، المه، قره قاشلی، قوفی قورچی و دره‌های آلمه، آنسر، قرغون، آق سو، آلی دالی، آدنس، جمشیدآباد، قزقلعه، آلوباغ و خشک اشاره کرد.
رودخانه‌ها
در این پارک رودخانه‌های متعددی جریان دارد و بیش از ۲۱ دهنه چشمه در آن شناسایی شده است که مهمترین آنان را می‌توان رودخانه مادرسو، زاو، قرتو، چشمه‌های گلشن، گلستان، جانو، سردارخانه، دوشان، آق سو، کرکولی نام برد.
فعالیتها و جذابیتهای پارک
تسهیلات بر پایی اردو، محل‌های اقامت، شانس دیدن حیات وحش ویژه با کسب مجوز، زیبایی‌های طبیعی، آبشارها و دریاچه‌ها از جمله جذابیت‌ها و تسهیلات پارک است.
پارک ملی گلستان دارای جذابیتهای طبیعی متعددی در چهار فصل است. از جذابترین فعالیتهای پارک تماشای گل‌ها و پرندگان در فصل بهار، پروانه‌ها در تابستان، گاو‌بانگی (مرال) و تماشای قارچ‌ها در فصل پاییز و تماشای گرازها در زمینه برف زمستان است.
نقاط خاص دیدنی
فرصت استثنایی دیدن بلندترین آبشار فصلی (اوچر) با ارتفاع ۱۱۰ متر در فصل بهار، بیلی کوه یکی از قله‌های زیبای پارک با چشماندازی از دیوارهای صخره‌ای قورغون، سلوکلی بزرگ‌ترین تالاب طبیعی در ارتفاع ۱۳۵۸ متری پارک، سلطان هبی، دره‌های آلمه، آق سو، سوار باغی، آلی دالی، آدام چاغران، آدنسد، جمشید آباد، قرنگی جنگل، قزقلعه و آلو باغ، کرکولی، دگرمانلی و خشک، میرزا بایلو، شارلق دراین پارک برای شما فراهم شده است.
آبشار آق سو و آبشار جنگل گلستان با ارتفاع ۷۰ متر و آب‌دهی ۳۰ لیتر بر ثانیه از آبشارهای معروف این پارک هستند.
آبشار آق سو در تمامی فصول سال دارای آب دائم است و جلوه‌های ويژه‌ای دارد. در بالای آبشار، فضایی غار مانند ایجاد شده و آب درون آن جاری است. آب‌های سطحی و وجود املاح مسبب پیدایش پلکان‌هاست. درخت‌های انجیلی با برگ‌های قرمز به وفور دراین منطقه یافت می‌شود. به اعتقاد بسیاری زیباترین منطقه استان گلستان لوه و آبشار دیدنیش است که به‌صورت پلکانی و چند طبقه در دل طبیعت خود نمایی می‌کند. شنیدن صدای آبشار و تماشای جريانش، تاثیر مثبت بر سلامت روحی و جسمی انسان دارد. برای رسیدن به یقین ، تجربه همجواریش را داشته باشید. آبشار لوه در بیست کیلومتری گالیکش و ۵ کیلومتری جنوب جاده اصلی گرگان- مشهد، و در کنار روستایی به نام لوه (نام گیاهی) و در جنگلی انبوه با درختان پهن برگ واقع شده است. بلندی برخی از ابشارها به ۱۵ متر نیز می‌رسد. از آبشارهای دیدنی و کم نظیر و یکی از قطب‌های گردشگری استان گلستان است.
تهديدات منطقه
یکی از مهمترین خطرات زیست‌محیطی جنگل گلستان وجود جاده و حجم بالای تردد در آن است. آمار کشته شدن پستانداران پارک ملی گلستان در این جاده بسیار بالا است. از سال ۱۳۵۰ قرار بود، مسيرتردد جاده‌ای از دل جنگل گلستان به محل ديگری انتقال یابد که هنوز میسر نشده است. خطر بعدی خطر سيل است که به‌عنوان نمونه تنها در سال ۱۳۸۴ بیش از ۱۳۰ گونه حیوان و حدود ۶۰ جغد در برخورد با ماشین‌ها قربانی شدند. در سیل مهیب مرداد ۱۳۸۰ در منطقه بسیاری از کشته‌شدگان (۲۴۷ جسد انسان کشف شد) از مسافران این جاده بودند. در سال‌های ۸۱، ۸۲ و ۸۳ نیز سیل‌های دیگری تلفات و خسارات‌های زیادی را بر این جاده وارد کرد. سیل‌های متوالی علاوه بر تلفات انسانی و حیوانی و خسارات مالی به نابودی بخش‌هایی از جنگل نیز منجر شد. و خطر سوم، حریق است که یکی از دلایل مهم آتش‌سوزی حضور شکارچیان است كه برای رد گم کردن محیط‌بانان، آتش می‌افروزند و موجبات حریق را فراهم می‌كنند.