بندرعباس مرکز استان هرمزگان است که در جنوب ایران و در نزدیکی آب‌های نیلگون خلیج فارس قرار دارد. بندرعباس که امروزه بزرگ‌ترین بندر تجاری کشور است، شهری با قدمت بسیار است که حوادث مختلفی همچون تسخیر شدن توسط پرتغالی‌ها را نیز تجربه کرده است.
آثار تاریخی بسیاری در بندرعباس وجود دارند که هر کدام یادآور دوره‌ای در تاریخ این شهر زیبا هستند. یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی و جاهای دیدنی بندرعباس، حمام تاریخی «گله داری» است که امروزه به عنوان موزه مردم‌شناسی استان هرمزگان نیز شناخته می‌شود و در این مقاله به معرفی آن می‌پردازیم.
موقعیت
حمام گله داری در محله «قلعه شاهی» یا همان محله «اوزی‌ها» قرار گرفته است. حمام در جنوب بندرعباس و بسیار نزدیک به ساحل خلیج فارس قرار گرفته است. موقعیت دقیق این حمام تاریخی را بر روی نقشه زیر می‌توانید مشاهده کنید:
$('.map-container')
.click(function(){
$(this).find('iframe').addClass('clicked')})
.mouseleave(function(){
$(this).find('iframe').removeClass('clicked')});
تاریخچه حمام
«شیخ احمد گله داری» یک تاجر سرشناس و خیر بود. او به منظور خدمت به مردم و ایجاد مکانی برای استفاده آن‌ها، حمامی را در اواخر قرن سیزدهم هجری قمری ساخت. در واقع ساخت این بنا به دوره حکومت قاجاریه برمی‌گردد. وی پس از اتمام ساخت این حمام آن را به مسجد گله داری وقف کرد.
گویا حمام گله داری در قدیم بسیار شلوغ بوده و مردم زیادی از آن استفاده می‌کردند و رونق فراوانی داشت؛ به گونه‌ای که یکی از اهالی قدیمی محله گله داری در خاطراتش از این حمام این‌گونه بیان می‌کند که این حمام در نوبت زنان کاملا قرق می‌شده و زنان بندرعباس، با تشریفات خاصی از صبح تا بعدازظهر را در این حمام سپری می‌کردند.
حمام گله داری بندرعباس میان سال‌های ۱۳۳۳ تا ۱۳۳۸ هجری قمری مورد بازسازی قرار گرفت. پس از این که از سال ۱۳۴۰ به بعد لوله‌کشی شهری و حمام به منازل مردم آمد، متاسفانه حمام تاریخی گله داری عملا به یک حمام متروکه مبدل شده بود، ولی در سال ۱۳۷۰ اداره این بنا به اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری واگذار شد. این اتفاق باعث شد تا علاوه بر ثبت آن در فهرست آثار ملی ایران، بنای ساختمان مورد بازسازی نیز قرار گیرد و احیا شود.
مشخصات ساخت و معماری بنا
در ساخت بنای حمام گله داری از سنگ‌های اسفنجی و ساروج محلی به اضافه گچ دستکوب استفاده شده است. دلیل استفاده از سنگ‌های اسفنجی به قابلیت بالای آن‌ها در جذب رطوبت ربط دارد که با توجه به بالا بردن رطوبت در این منطقه لزوم استفاده از آن‌ها احساس شده است. این سنگ‌های اسفنجی از خلیج فارس تهیه می‌شده‌اند. از سایر مصالح به کار رفته در بنا نیز باید به آجر فرش در کف حمام اشاره کرد. این حمام دارای ۵ گنبد است.
نوبت آن است که وارد حمام شویم و نگاهی به قسمت‌های داخلی آن بیندازیم. حمام گله داری شامل قسمت‌های مختلفی همچون بینه، سربینه، گرمخانه و خزینه است که از این نظر مشابه حمام‌های تاریخی در مناطق واقع در کویر مرکزی است.
در قسمت ورودی این حمام، یک راهرو هشتی به چشم می‌خورد که ابعاد کوچکی دارد و برای تنظیم دما و میزان رطوبت محیط داخلی حمام ساخته شده است. فضای موسوم به بینه، به شکل یک ۸ ضلعی ساخته شده است. در اطراف این هشت ضلعی، ۴ سکو به عنوان نشیمن و رختکن ایجاد شده است. وسط این فضا نیز یک حوض کوچک به شکل هشت ضلعی جلب توجه می‌کند.
از قسمت بینه که بگذریم، به میاندر می‌رسیم. میاندر، در واقع محل ارتباط بینه با گرمخانه حمام و محیط داخل آن سرد و مرطوب است. قسمت سربینه نیز بخشی از حمام است که محل شست و شو بوده و دارای دو سکوی نشیمن است، ضمن آن که بخار نیز به آن می‌رسد.
بخش دیگری از حمام که نظرمان را جلب می‌کند، بخش خزینه است. خزینه، در واقع محلی است که آب مورد استفاده در حمام در آن گرم می‌شود و به همین دلیل، فضای خزینه گرم و خشک است. آبی که در خزینه گرم می‌شود توسط کانال‌هایی که از جنس ساروج و سنگ ساخته شده‌اند، به قسمت‌های مختلف حمام منتقل می‌شود و مورد استفاده قرار می‌گیرد.
ورودی حمام
لازم به ذکر است که آب مصرفی حمام گله داری بندرعباس، از یک چاه با عمق ده متر تامین می‌شد که این چاه هنوز هم وجود دارد. البته شاید برایتان جالب باشد که بدانید در دوره‌ای نیز آب مصرفی حمام از آب برکه و با استفاده از نیروی کمکی گاو تامین می‌شد، به گونه‌ای که به آن سیستم چاه چرخ گاوی گفته می‌شد.
در مورد سیستم گرمادهی حمام گله داری باید اشاره کنیم که این سیستم مجموعه‌ای شامل انبارسوخت، آتشدان، دیگ، دودکش‌ها و گودال جمع‌آوری خاکستر بوده است.
بحث روشنایی نیز موضوعی است که در ساخت هر بنایی باید در نظر گرفته شود. در هر کدام از فضاهای حمام گله داری می‌توانید روزنه‌هایی را در سقف حمام مشاهده کنید. این روزنه‌ها در واقع وظیفه تامین روشنایی و همچنین تهویه فضای حمام را بر عهده داشتند. در واقع این روزنه‌ها در فصولی از سال باز می شدند تا دما و رطوبت حمام تنظیم شود.
ثبت در آثار ملی ایران
حمام گله داری بندرعباس، به عنوان یکی از ارزشمندترین آثار تاریخی شهر بندرعباس و استان هرمزگان در سال ۱۳۷۴ هجری شمسی و با شماره ثبت ۲۰۰۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
تبدیل به موزه
امروزه حمام گله داری بندرعباس تبدیل به یک موزه فاخر شده و به عنوان موزه مردم‌شناسی استان هرمزگان شناخته می‌شود. پس از این که سال‌ها این حمام به دست فراموشی سپرده شد، تصمیم برای استفاده از آن به عنوان یک موزه، امر بسیار ارزشمندی در راستای احیای این بنای تاریخی و به کارگیری آن برای معرفی تاریخ و آداب و رسوم مردمان هرمزگان بود.
نویسنده: پویا جوانمرد