بقعه‌ی سید رکن‌الدین محمد قاضی نام دارد. قدمت این اثر تاریخی ایرانی، به قرن هشتم هجری قمری باز گشته و در سال ۱۳۱۴ با شماره ۲۴۶ به ثبت آثار ملی ایران رسیده است. با کجارو همراه باشید تا در مورد تاریخچه و معماری این بنای کهن، اطلاعاتی را در اختیار شما قرار دهیم.
جغرافیا و همسایگی بقعه‌ی سید رکن‌الدین محمد قاضی
بقعه‌ی سید رکن‌الدین از دیدنی های یزد به شمار می‌رود و در خیابان مسجد جامع کبیر یزد و بیش از یک متر پایین‌تر از سطح کوچه‌ی سید رکن‌الدین ساخته شده است. از جمله آثار باستانی که در مجاورت این بنای تاریخی ارزشمند وجود دارد، مسجد جامع یزد است، که با فاصله‌ای نه چندان دور از آن، قرار گرفته است.
تاریخچه‌ی بقعه‌ی سید رکن‌الدین محمد قاضی
سید رکن‌الدین ابوالمکارم محمد قاضی حسینی یزدی، فرزند قوام‌الدین محمد بن نظام از سادات شهر یزد، به شمار می‌آید. این عالم بزرگ در زمان حکومت ابوسعید بهادرخان زندگی کرده و از بزرگان و حاکمان آن دوران محسوب میشود. وی در زمان حیات خود، ابتدا نقابت سادات شهرهایی همچون اصفهان، نائین و یزد را برعهده داشت و سپس به عنوان قاضی القضات شهر یزد منصوب میشود.
بنابر نوشته‌های تاریخی وی در سال ۷۳۲ هجری قمری از دنیا رفت و در مدرسه‌ی رکنیه به خاک سپرده شد. البته این بنای تاریخی بخش کوچکی از یک مجموعه‌ی بسیار وسیع است، که شامل مدرسه، رصدخانه، کتابخانه، مسجد، بیت‌الادویه، دارالشفا و خانقاه بوده که امروزه از این مدرسه قسمت‌های کمی برجای مانده و به نام بقعه‌ی سید رکن‌الدین شناخته میشود. با توجه به نوشته‌هایی که در کتب تاریخی استان یزد وجود دارد، به نظر می‌رسد ساخت این بنای تاریخی در سال ۵۲۷ هجری قمری به پایان رسیده و پس از گذشت قرن‌ها از ساخت آن، با تغییراتی که به مرور زمان در آن اتفاق افتاده است، امروزه و به این شکل، باقی مانده است.
معماری بقعه‌ی سید رکن‌الدین محمد قاضی
همانگونه که پیش‌تر اشاره شد، بقعه یا آرامگاه سید رکن‌الدین در کنار مسجد جامع کبیر یزد و به فاصله‌ای بالغ بر یک متر پایین‌تر از سطح کوچه‌ی سید رکن‌الدین قرار گرفته است. نقشه‌ی عمارت بر جای مانده از بنای اولیه، از مربعی به طول ضلع داخلی آن که حدود ۸۶ متر و ۱۱ سانتی‌متر و ضلع خارجی آن ۶۰ متر و ۱۴ سانتی‌متر و ضخامتی برابر با ۴۰ متر و ۱۰ سانتی‌متر برآورد شده است. این بنا یک در ورودی دارد و بالای بقعه گنبدی زیبا و منحصر بفرد بر گردنی استوانه‌ای و بسیار بلند، قرار گرفته است که شامل میان‌سرا، ایوان و فضای زیر گنبد است.
معماران و طراحان سازنده‌ی این بنای تاریخی، درون میان‌سرا را بدون غرفه و هرگونه ساختارهای معماری بنا کرده‌اند. درواقع می‌توان بیان کرد که داخل میان‌سرای این عمارت کهن، از سادگی چشمگیر و ظریفی برخوردار است. در طرفین دیوارهای خارجی ایوان بقعه، را با تنوع جالبی از کاشی‌های مسدس پوشانده‌اند. البته این کاشی‌کاری‌ها در سال‌های اخیر توسط مرمت گران و معماران کشور، مورد ترمیم و بازسازی قرار گرفته است. همچنین این بنا دارای ایوان سقفی با تاق‌های گهواره‌ای است، که انتهای آنرا با نورگیری شبکه‌ای تعبیه کرده‌اند که در مرکز قرار گرفته است و بر روی آن نقوشی قرار دارد که بوسیله‌ی گچ‌بری‌هایی زیبا و چشم‌نواز تزئین شده‌اند.
گنبد زیبای بقعه‌ی سید رکن‌الدین محمد قاضی
گنبد بقعه، از دو پوسته‌ی پیوسته و به شکل شبدری کند است که با تنوع جالبی از کاشی‌های معرق به رنگ لاجوردی، آبی فیروزه‌ای و رنگ سفید تزئین شده است. همچنین معماران سازنده‌ی بقعه‌ی سید رکن‌الدین، در بخش زیر گنبد، پلانی چهارضلعی را تعبیه کرده‌اند. از نکات جالب و زیبای طراحی و معماری به کار رفته در این اثر تاریخی می‌توان به گوشه‌سازی‌های متعدد آن اشاره کرد که آن را از هشت ضلعی به شانزده ضلعی تبدیل کرده است. در چهار قسمت کمر گنبد، نورگیرهایی به شکل مشبک از جنس آجر قرار گرفته‌اند که از دیگر نکات جالب معماری ایرانی در سایر بناهای ایران کهن به شمار می‌آید. بقعه‌ی سید رکن‌الدین از جمله بناهای دوران آل مظفر بوده و همانند تمامی عمارات ساخته شده در آن دوران، ابتدا به صورت سفت‌کاری و پس از آن بوسیله‌ی تزئینات گچ و نقاشی، از نمایی زیبا و شگفتانگیز برخوردار شده است. آرایه‌های معماری بسیاری بر این اثر باستانی ایرانی قرار گرفته است که به عنوان نمونه می‌توان به آرایه‌های گچی برجسته، گچی قالبی، گچی فتیله‌ای، طلاکاری، کاشی‌کاری ،کتیبههای نقاشی و نقاشی‌های تزئینی، اشاره کرد.
کاشی‌کاری‌های صورت گرفته بر بقعه‌ی سید رکن‌الدین
کاشی‌های گنبد و ایوان (سمت راست)؛ کاشی‌های ازاره داخلی بقعه (سمت چپ)
کاشی‌کاری یکی از عناصر تزئینی در معماری ایرانی محسوب میشود. بقعه‌ی سید رکن‌الدین یزد نیز مانند بسیاری از بناهای تاریخی از این قاعده مستثنی نبوده و طراحان و معماران سازنده‌ی آن، در چهار قسمت از این بنا، از کاشی‌کاری استفاده کرده‌اند. گنبد بقعه، از جمله بخش‌هایی است که از کاشی‌کاری پوشیده شده است؛ البته به نظر می‌رسد که در قرون مختلف مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته و احتمالا قسمت اصلی آن، از بین رفته است. در ازاره‌ی ایوان قطعاتی از کاشی زرین فام برجای مانده است و مسئولان باستان شناسی برای جلوگیری از تخریب بیشتر ، پوششی را بر آن تعبیه کرده‌اند. هنرمندان کاشی‌کار کشور، نمای بیرونی ایوان را نیز که در طی چند دهه‌ی گذشته به این اثر کهن اضافه شده است، بوسیله‌ی کاشی‌کاری تزئین کرده‌اند. در قسمت‌های داخلی بقعه، در نقاطی از ازاره کاشی‌کاری به صورت کاشی‌های تک رنگ انجام شده است که البته بخش وسیعی از آن ترمیمی است. جنس کاشی‌هایی که در گنبد و ازاره مورد استفاده قرار گرفته است گلی و بدنه‌ی کاشی‌های زرین فام که درازاره ایوان کار شده است، از سنگ است.
طلاکاری‌های صورت گرفته بر بقعه‌ی سید رکن‌الدین
در دوران گذشته برای پاسداشت مقام شخص یا ابراز بزرگی و عظمت جایگاه دینی و علمی فرد مورد نظر، در بقعه یا آرامگاه وی از طلاکاری استفاده می‌شده است. عملی که امروزه نیز شاهد انجام آن در حرم‌های مطهر امامان و اهل بیت ایشان هستیم.
در بقعه‌ی سید رکن‌الدین محمد قاضی نیز، تمامی کتبیه‌ها و تصاویری که با روش‌های خاص گچ‌بری فتیله‌ای و قالبی صورت گرفته است، با طلاکاری پوشیده شده‌اند. اما متاسفانه به دلیل تخریب فراوان که براثر گذشت زمان طولانی از ساخت آن انجام شده است، امروزه بخش اندکی از طلاکاری‌ها باقی مانده است. در شمسه‌ی مرکزی سقف گنبد، تصاویر اسلیمی اطراف آن، نقوش اسلیمی بالای کتیبه‌ی گری و گنبد و همچنین داخل فیلپوشها، این تکنیک زیبا به چشم می‌خورد.
کارشناسان مطالعات زیادی را بر این بنای تاریخی انجام داده‌اند که منجر به کسب اطلاعاتی جامع و مفید شد. با مشاهدات میکروسکوپی و آزمایش‌های انجام شده این نتیجه حاصل شده است. براساس این نتایج مشخص شد، در بخشی از قسمت‌ها از ورق قلع کار شده است و معماران سازنده‌ی این بنا، برای ایجاد جلوه‌ی طلایی به آن قسمت، از پوشش روغنی بر ورق قلع بهره برده‌اند. البته در بخش‌هایی که از سطوح صاف برخوردارند، ورق طلا کار شده است. که می‌توان از شمسه‌ی مرکزی سقف گنبد، کتیبه‌ی گریو گنبد و داخل فیلپوشها نام برد. البته نباید از قسمت‌های شمسه‌ی مرکزی سقف مرکزی و نقاشی‌های تزئینی سقف گنبد نیز که از طلاکاری استفاده شده است، غافل شد.
کارشناسان بخشی از عنصری که از نمونه‌ی طلا تزئین شده بود را آنالیز کرده و بر اساس اطلاعات بدست آمده مشخص شد حدود ۸۸ درصد از آن عنصر طلا است. همچنین با بهره‌مندی از تصاویر میکروسکوپی لایه‌ای از تزئینات طلاکاری شده، اطلاعاتی در مورد روش چسباندن یا نصب شدن ورق طلا به زمینه، بدست آمده است که نشان می‌دهد، این امر توسط روغنی که با گل سرخ رنگی شده است، صورت گرفته است.
نقاشی‌های تزئینی سقف گنبد
نقاشی‌هایی که به صورت تزئینی بر سقف صورت گرفته شده است، از تصاویر هندسی و گیاهی (اسلیمی) تشکیل شده است. به بیانی ساده‌تر می‌توان اینگونه بیان کرد که طراح و هنرمند سازنده‌ی عمارت سید رکن‌الدین، برای انجام نقاشی‌های تزئینی ابتدا با تقسیم‌بندی‌های اولیه به وسیله‌ی ایجاد خراشی بسیار ظریف، طرح اولیه را به صورت قلم‌گیری تک‌رنگ انجام داده و پس از آن به رنگ کردن آن‌ها پرداخته است. البته پس از به پایان رسیدن مراحل رنگ‌گذاری، نقش‌های ایجاد شده مجددا قلم‌گیری نشده‌اند. در برخی نقاط تصاویر خراش‌اندازی نشده و قرص کردن آن‌ها با تک‌رنگ مشکی صورت گرفته است. معماران سازنده‌ی این بنای باشکوه تاریخی، در مرکز سقف، شمسه‌ای قرار داده‌اند که به ۲۴ قسمت مساوی تقسیم‌بندی شده است. خطوط اصلی این شمسه با طلا و بین آن با شش رنگ که هر رنگ با سه تونالیته مختلف کار شده است، کار شده است. رنگ‌های استفاده شده از بخش مرکزی شمسه به بیرون به ترتیب از رنگ‌های آبی، قهوه‌ای تیره، سبز روشن، قهوه‌ای روشن، سبز تیره و قهوه‌ای تیره است که با سه رنگ مشکی، قهوه‌ای و قرمز قلم‌کاری بر آن‌ها صورت گرفته است. در بخش پایانی شمسه، تزئیناتی به شکل نیم‌دایره‌های به‌هم چسبیده و به سه رنگ، حاشیه‌کاری شده است که در قسمت‌هایی از آن، رنگ‌ها را روی هم کار کرده‌اند. به عنوان نمونه می‌توان به بخش انتهایی که به رنگ آبی کار شده است را با رنگ قرمز قلم‌گیری کرده‌اند. البته در بخش زیادی این رنگ با ریزش روبرو شده و رنگ سفید زمینه به چشم می‌خورد. در بخش مرکزی سقف گنبد، دایره‌هایی با یک شعاع به صورت شیار نازکی روی سطح کار شده است که این نقوش در یک راستا قرار گرفته است. در بخش پایانی شمسه، تصاویر اسلیمی اجرا شده که از طرح برگردان برخوردار بوده و ۱۲ مرتبه تکرار شده است. طراحان هنرمند بقعه‌ی سید رکن‌الدین، بند اسلیمی دیگری را به رنگ آبی تیره کار کرده‌اند که با قلم‌گیری مشکی تزئین شده است. بخش میانی آن نیز با رنگ سفید خط‌اندازی صورت گرفته است. البته در برخی از قسمت‌های این تصاویر، بخش‌هایی که باید سفید باشد، نامنظم و به صورت خط‌اندازی گود شده است. در قسمت مرکزی این نقوش اسلیمی، از طلا استفاده شده و با خط قرمز قلم‌گیری انجام شده است. همچنین در بین قلم‌گیری رنگ‌های آبی و قرمز، رنگ سفید نیز به صورت لایه‌ای اجرا شده است. هنرمندان معمولا برای ایجاد و القای حجم از رنگ آبی روشن، استفاده می‌کردند که این بخش از بقعه نیز از این قاعده مستثنی نبوده و رنگ آبی روشن برای القای حجم به صورت ساده و بدون قلم‌گیری اجرا شده است. در بین این نقوش اجرا شده توسط طراحان و سازندگان این اثر زیبای تاریخی، اسلیمی دیگری کار شده است که رنگ نقوش آن طلایی و مرکز آن از رنگ‌های قهوه‌ای، خاکستری روشن و سبز است. جالب است بدانید که قلم‌گیری این تصاویر نیز به رنگ مشکی است. همچنین رنگ‌های سبز، قهوه‌ای روشن، قهوه‌ای تیره و خاکستری به صورت تونالیته کار شده است.
کتبیه‌های نقاشی موجود در بقعه‌ی سید رکن‌الدین
به نظر می‌رسد روش‌های اجرای کتیبههای نقاشی در بنای تاریخی سید رکن‌الدین، نمونه‌ای از نقاشی‌های تزئینی است. به گونه‌ای که پس از اتمام لایه‌ی آستر که از کاهگل است، لایه‌ی بستر گچی به صورت هنرمندانه و تحسین‌برانگیزی توسط هنرمندان دوران ایران باستان، صورت گرفته است. سپس بوسیله‌ی صمغ‌های گیاهی بوم سازی شده و با ایجاد کردن خراش، تقسیم‌بندی‌ها انجام شده‌اند. یکی دیگر از نکاتی که در این بنا به چشم می‌خورد، هنرمندی خطاطانی است که به نمایش و ارائه‌ی هنر و استادی خود پرداخته‌اند. آن‌ها در برخی از قسمت‌ها بدون بهره‌گیری از پیش‌طرح، مستقیما بوسیله‌ی قلم‌موو رنگ، کتیبه را بر سطح دیوار نوشته‌اند. هرچند در برخی از آن‌ها، کتیبه ابتدا روی کاغذ نوشته شده و با استفاده از تکنیک گرته‌زنی روی سطح دیوار انتقال یافته‌اند. و در پایان با کمک قلم‌مو و رنگ مشکی، طرح و نقش مورد نظر قرص شده و پس از آن رنگ‌آمیزی صورت گرفته است. البته در تعدادی از بخش‌ها طراحان و خطاطان، با کمک خط‌کش، کتیبه را مستقیما روی سطح دیوار طراحی کرده و سپس به رنگ‌آمیزی آن، اقدام کرده‌اند. از دیگر نکاتی که در مورد کتیبههای این بنای عظیم تاریخی وجود دارد، آیات قرآنی است که در بیشتر آن‌ها دیده میشود. کتیبه‌هایی که بر آن، یک آیه یا چند کلمه از یک آیه و حتی در برخی موارد چند آیه از یک سوره نوشته شده است. به نظر می‌رسد، خطاطان آیات قرآن بر آثار تاریخی به‌جای مانده، معمولا هدف خاصی را از نوشتن آن‌ها دنبال می‌کردند. در بعقه‌ی سید رکن‌الدین نیز در بخش‌هایی مانند سقف گنبد، ۱۲ ترنج لاجوردی در اطراف شمسه‌ی مرکزی کار شده است و خطاط یک در میان، داخل آن‌ها را با خط ثلث، سوره‌ی التین و به خط کوفی سوره‌ی اخلاص را نوشته‌اند. همچنین در گریو گنبد، سوره‌ی مبارکه‌ی الفتح تا پایان آیه‌ی پنجم به صورت خط کوفی، اجرا شده است.
آیه‌ی کار شده‌ی «فسیکفیکهم الله و هو السمیع العلیم» بر کتیبه فیلپوش
در ۱۶ مقرنسی که زیر گوشواره‌ها وجود دارد، عباراتی مانند: القدره الله، الحکمه الله، السلطان الله، الحمدالله، القضا الله، الکرم الله، المنیه الله، العزه الله، الشکر الله و الملک الله، حک شده است، که متاسفانه امروزه برخی از آن‌ها قابل خواندن نیست. آیه‌ی فسیکفیکهم الله و هو السمیع العلیم که متشکل از بزرگ‌ترین کلمه‌ی قرآن است، به خط کوفی در بخش‌هایی از این بنای تاریخی نوشته شده است، که می‌توان به داخل چهار گوشواره و چهارتاق نمای محرابی شکل که در بین چهار فیلپوش قرار گرفته است، اشاره کرد. همچنین این آیه به صورت قرینه و به تعداد دو مرتبه درون هر فیلپوش نوشته شده است. داخل فیلپوشها هشت مثل وجود دارد که در حاشیه‌ی این هشت مثلث، عبارت الملک الله به خط کوفی و مکرر، به چشم می‌خورد. پائین گوشواره‌ها کتبیه‌ای قرار دارد که سوره‌ی یس تا پایان آیه‌ی ۱۳ و با خط ثلث، خودنمایی می‌کند. همچنین در بخش بالایی همین کتیبه، آیاتی از قرآن با خط کوفی مشاهده میشود؛ اما متاسفانه به دلیل سائیدگی و ریختگی، امکان خواندن آن‌ها وجود ندارد. علاوه بر نقاطی که اشاره شد، در چهار ضلع این عمارت باشکوه باستانی، عبارت‌هایی مانند سبحان الله، لا اله الی الله، الحمد الله و الله اکبر به خط کوفی و به صورت دو رویه حک شده است. کنار دیواره‌ی سمت راست محراب نیز سوره‌ی فتح، به خط ثلث مکتوب شده است که در اضلاع دیگر عمارت نیز ادامه یافته است.
آرایه‌های گچی قالبی ایجاد شده بر بقعه‌ی سید رکن‌الدین
با توجه به مطالعات انجام شده بر معماری بقعه‌ی سید رکن‌الدین این مهم حاصل شد که استادکاران سنتی این عمارت کهن، در به کار بردن آرایه‌های گچی، بیشتر از تکنیک گچی قالبی بهره برده‌اند. بدین معنا که به کمک قالب، ملاط گچ را به صورت‌های دلخواه و براساس سلیقه‌ی خود، به سه روش شکل دادند. در اولین روش، تکه‌های گچی قالبی را ساخته و پس از آن، روی سطح دیوار به کمک چسب طبیعی نصب کرده‌اند. آن‌ها حجم‌های گچی را در ۳ حالت و اندازه‌ی مختلف، به شکل گل میخ تهیه کرده و در بخش‌های مختلفی کار شده است. در دومین روش، آرایه‌های گچی قالبی به صورت نیم‌کره‌های گچی شبکه‌ای ساخته شده و پس از خشک شدن، توسط گچ تیز به سزح دیوار نصب شده است. این قطعات گچی نیز در دو اندازه ساخته شده است که بیشتر در بخش محراب بقعه، وجود دارد. و در آخرین روش، آرایه‌ی گچی قالبی که به عنوان اصلی‌ترین تکنیک نیز مشهور است، در قسمت‌های مختلفی از بنا و به صورت بسیار وسیع، صورت گرفته است که هنرمندان استادکار ایران باستان، بعد از ریختن گچ درون قالب و یکسان نمودن آن، قالب ملات گچ را روی سطح دیوار قرار داده و در این حالت، گچ تزئینی بر سطح مورد نظر منتقل شده و در مکان جدید شروع به گرفتن می‌کند.
آرایه‌های گچی فتیله‌ای
تمامی دیوارهای بقعه‌ی سید رکن‌الدین یزد، با انواع تصاویر مختلف هندسی و گیاهی، و همچنین توسط کتیبههای منقوش به خطوط ثلث و کوفی، تزئین شده است. از دیگر سبک‌های استفاده شده در این بنا، سبک آرایه‌ی گچی فتیله‌ای نام دارد. در این سبک پس از آماده کردن لایه‌ی بستر و بوم‌سازی، طرح مورد نظر را روی سطح کار منتقل می‌کنند؛ معمولا این طرح‌ها یا متشکل از نقوش تزئینی بوده یا به صورت کتیبه و به رنگ قرمز، کار شده است. نکته‌ی قابل توجهی که در این روش وجود دارد، استحکام آن نسبت به دیگر آرایه‌های گچی معرفی شده است. و آسیب کم‌تری به این نوع تکنیک وارد میشود. در نقاط مختلف بنای تاریخی بقعه‌ی سید رکن‌الدین یزد، برای پیاده‌سازی تصاویر تزئینی و انواع کتیبه‌ها از روش آرایه‌ای فتیله‌ای بهره برده‌اند؛ که می‌توان به بخش بالایی هر محراب‌نما در بخش‌های جنوب غربی و شمال شرقی بقعه، اشاره کرد، که داخل هر کدام، عبارت توکل علی خالقی، به صورت دو رویه و به خط ثلث کار شده است. همچنین در اطراف محراب، کتیبه‌ای قرار گرفته است، که با سبک گچ‌بری فتیله‌ای و به خط ثلث، آیاتی از قرآن به صورت دورویه، یعنی سر و ته، حک شده است. از این آیات قرآنی می‌توان به سوره‌ی الانسان اشاره کرد که تا پایان آیه‌ی ۱۸ این سوره‌ی مبارک، نوشته شده است. کتبیه‌ی دیگری به نام کتبیه‌ی مادر و بچه در بالای نغول‌های دیوارها با تکنیک نقاشی و گچ‌بری کار شده است که هنرمندان این بنای زیبا و شگفتانگیز تاریخی، برای گچ‌بری این کتیبه، از روش فتیله‌ای بهره برده‌اند. سرانجام تصاویر یا نقوش تزئینی در داخل نغول‌های دیوارهای چهار سمت، به صورت قرینه‌ای و با روش گچ‌بری قالبی و فتیله‌ای کار شده است، که در بخش بالایی هر کدام از این قاب‌ها، اسما الهی با سبک گچ‌بری فتیله‌ای، حک شده است. در تهیه و ارائه ی این مقاله سعی شد، نکاتی جالب و کامل از تاریخچه و معماری زیبا و حیرت انگیز این بنای تاریخی مهم و با شکوه، در اختیار شما عزیزان، قرار گیرد. قطعا نظرات شما دوستان، ما را در ارائه ی هرچه بهتر این قبیل مقالات، راهنمایی و کمک خواهد کرد.
عکس‌های گالری از خبرگزاری شبستان (عکاس: مجید دهقانی زاده)
نویسنده: محبوبه حسنی