پررونق‌ترین دوره احداث و مرمت کاروانسراها را می‌توان دوره صفویه دانست. در این دوران بود که شاه عباس یکم با توجه به تدبر خود، تصمیم به بازسازی و احیای جاده ابریشم گرفت و یکی از الزامات این کار را احیای کاروانسراها می‌دانست. اهمیت، آبادانی و رونق تهران قدیم نیز از همین زمان، دودمان صفوی آغاز شد. در طول روزگار قاجاری نیز تهران گسترش زیادی یافت و ساخت و سازهای فراوانی در آن انجام گرفت و در دوره سلطنت فتحعلی شاه محلات تازه و ساختمان‌های چندی در تهران احداث شدند. در این شهر قدیمی، آثار و بناهایی از این دوران‌های تاریخی وجود دارد که همچنان حال و هوای دلنشین و نوستالژی را برای مردم رقم می‌زند. هرچند روز به روز شاهد رشد برج‌ها و مکان‌های تفریحی مدرن هستیم اما آثار تاریخی این شهر در دل محلات قدیمی آن همچنان پابرجا هستند و هر تهرانی احتمالا یکبار به آن‌ها سر زده است و خاطرات خوشی از آن‌ها در خاطر دارد. از آنجایی که تهران در مسیر تقاطع محورهای قم، خراسان، مازندران، قزوین، گیلان و ساوه واقع شده و به سبب مرکزیت مهم سیاسی، بازرگانی، اداری و مذهبی از قدیم مورد نظر بوده، به همین دلیل در گذشته چندین کاروانسرا در این شهر ساخته شده است. یکی از این کاروانسراهای تاریخی که همچنان سرپا مانده است، کاروانسرای خانات واقع در منطقه ۱۲ کنونی تهران است.
کاروانسرای خانات یکی از جاهای دیدنی تهران است که در شمال میدان شوش، جنوب چهار راه مولوی، میدان امین السلطان، خیابان صاحب جمع قرار دارد. ساخت کاروانسرای خانات را با توجه به ويژگی‌های معماری به اواخر دوران ناصرالدین شاه قاجار و سال‌های حدود ۱۲۶۱ هجری شمسی نسبت داده‌اند. هرچند از تاريخ دقيق ساخت بنا اطلاعی در دست نيست اما در نقشه تهران نیز که در سال ۱۲۷۰ هجری شمسی توسط نجم‌الملک تهیه شده است، عمارت کاروانسرا وجود دارد.
کاروانسرا در جوار جاده برون شهری تهران یعنی جاده حضرت عبدالعظیم بنا شد که آن زمان خارج از بافت تهران قرار داشته است. تا اواسط سلطنت ناصرالدین شاه تهران هنوز در حصار صفوی، محصور بود و در این زمان حصار قدیمی تهران خراب و حصار جدید ناصری گرداگرد آن ساخته شد و بدین ترتیب ضلع جنوبی حصار از خیابان مولوی به خیابان شوش تغییر کرد و با توسعه شهر، کاروانسرای خانات به داخل شهر تهران افتاد. اراضی آن محدوده در سال‌های پایانی دوره ناصری تا اواخر قاجار به امین‌السلطان، صدر اعظم پادشاهان ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه و محمد علی شاه تعلق داشت. کاروانسرای خانات در همین اراضی و ضلع شرقی میدان امین السلطان احداث شده بود.
کاروانسرای خانات توسط موسی خان امین‌الملک در سال ۱۲۸۹ هجری شمسی به آقای سید علی اردهالی واگذار شد و سپس در اختیار سید جعفر اردهالی و در نهایت محمد اردهالی قرار گرفت. عمارت کاروانسرای خانات، بزرگترین بنا در نوع خود در داخل بافت مرکزی شهر تهران و همچنین داخل بافت تاریخی بوده که فاقد حریم مصوب است.
کاروانسرای خانات در زمینی قرار گرفته است که اضلاع چهار گوشه آن غیرمتقارن است اما صحن بنا از محوطه‌ای چهارگوش و متقارن شکل گرفته و به این ترتیب قناصی زمین از دید بازدید کننده پنهان مانده است. در صحن بنا حجره‌های متقارن قرار رگرفته است که تعداد آن‌ها ۵۴ واحد است و در هر ضلع ۱۳ حجره استقرار یافته است. صحن دارای دو ایوان است که یک ایوان در سمت شرق به ورودی اصلی بنا راه دارد و ایوان دیگری در غرب به ورودی دوم بنا منتهی می‌شود. ورودی اصلی بنا با دالانی که در اطراف آن حجرات بزرگی قرار دارند به بازار امین‌السلطان راه دارد.
در این طرح دالان ورودی منتهی به صحن ، زاویه‌دار است اما این زاویه که به زیبایی ارتباط میدان مقابل کاروانسرا را با صحن برقرار می‌کند از دید بازدید کننده پنهان است، نظیر آنچه که در مسجد امام میدان نقش جهان اصفهان در طراحی بنا با چیره دستی منظور شده است. در اضلاع فرعی فضاهایی برای تقسیم راه‌ها تعبیه شده است که دسترسی به انبار را میسر می‌سازد. سقف این راهروها پوششی گنبدی دارد و در ابتدای ورود به این راهرو یک هشتی وجود دارد. در ضلع شمال شرقی پس از عبور از یک دالان، باربند و اصطبل‌ها قرار دارد که در قدیم محل نگهداری چهارپایان بوده است.
مساحت کاروانسرا حدود ۱۰۵۰۰ متر مربع است. معماری آن به شیوه آجرکاری و گره‌سازی صورت گرفته است. باربرهای آن نیز دیوار حمال آجری است و با مصالحی چون آجر با ملات گل، آهک و گچ، سنگ، چوب و سفال احداث شده است. درب اصلی ورودی کاروانسرا با ارتفاع ۵ متر از چوب روسی ساخته شده است و ۴۰ گل میخ آن، نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند و گرداگرد آن با کاشی، رهنمودهایی از امام علی (ع) در مورد آداب خرید و فروش نصب شده است.
بنا در سال ۱۳۵۷ دچار حریق شد و ورودی‌های غربی و شرقی در آتش سوزی مسدود شدند و بنا بلااستفاده شد. خوشبختانه درب اصلی ورودی کاروانسرا از گزند آتش سوزی به دور بود و چندی پس از آتش سوزی کاروانسرا به بنگاه و بعد به انبار تغییر کاربری داد. کاروانسرا تاکنون کاربری خود را حفظ کرده است. البته هیچ سنخیتی از نظر شکلی با فعالیت آن در قدیم ندارد، امروز دیگر از قافله‌ها و چهارپایان خبری نیست، اما همچنان در حجره‌های پیرامونی آن کسبه و تجار به کسب و کار مشغول هستند و بنا به گفته آقای محمد اردهالی حدود ۱۰ حجره به صورت دایمی مشغول به فعالیت هستند و به زودی مستاجرین قبلی بنا در کاروانسرای خانات مستقر خواهند شد.
اولین بهره برداری رسمی از کاروانسرا در اسفند ماه سال ۱۳۸۸ جهت برگزاری جشن ملی نوروز بود و سپس ۱۷ خرداد ماه نیز همایش و نمایشگاه سراسری صنایع دستی ایران در آن برگزار شد. بخشی از لوکیشن‌های فیلم خانم تهمینه میلانی به نام پرنسیب در کاروانسرای خانات برداشته شده است. سفره خانه سنتی خانات با محیطی زیبا نیز در گوشه‌ای از این کاروانسرا قرار دارد و بسیاری از مردم شهر تهران برای صرف ناهار و بازدید از این کاروانسرا به این رستوران می‌روند.
این کاروانسرا در تاریخ ۱ مهر ۱۳۸۲ به شماره ۱۰۴۱۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
نویسنده: بهاره غنچه