زوزن شهری در ۴۰ فرسنگی نیشابور است که مرکز ولایت زوزن بوده است. در نزدیکی این شهر، آتشکده‌ای وجود داشته است که برخی علت نام‌گذاری شهر را به آن آتشکده مرتبط دانسته‌اند. روستای زوزن از توابع جلگه زوزن در شهرستان خواف در استان خراسان رضوی در ایران، میراث‌دار شهر زوزن قدیم است. شهر کویری زوزن که روزگاری زادگاه سياستمداران، وزرا، شاعران و فقها بوده، قرنهاست که بنایی باشکوه و منحصر به فرد را در خود جای داده است. از مهم‌ترین جاهای دیدنی خواف و آثار تاریخی زوزن، مسجد ملک است که با معماری اسلامی در قرن هفتم هجری قمری ساخته شده است. این مسجد در دشتی وسیع ساخته شده و کاشی‌های لاجوردی آن چشم هر گردشگر و بیننده‌ای را به سمت خود خیره می‌کند.
مسجد ملک زوزن در سده هفتم هجری در شهرستان خواف و شهر زوزن ساخته شده است
مسجد ملک زوزن که در سده هفتم هجری قمری ساخته شده است در شهرستان خواف در استان خراسان رضوی واقع شده و دارای آجر کاری و کاشی‌کاری‌های زیبا و نفیس است. این مکان تاریخی در ۲۰بهمن ۱۳۱۸ با شماره ثبت ۳۴۰ به عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شد. این مسجد زیبا به سبک خراسانی ساخته شده و از مساجد دو ایوانی دوره خوارزمشاهیان است. مسجد ملک در این دوره توسط ملک قوام‌الدین زوزنی، بر روی مسجدی که از قبل در شهر بود و قراین آن نشان می‌دهد که در دوره سلجوقی ساخته شده، در سال ۶۱۶ه.ق ساخته شده است. مطابق کاووش‌های باستان‌شناسی که در محدوده شهر تاریخی زوزن انجام شده است آثار و شواهدی از قرون اولیه اسلامی تا دوره ایلخانان در این منطقه به دست أمده است که بیانگر تاریخ و تمدن این منطقه است.
مسجد ملک زوزن در حال حاضر مساختی در حدود ۱۰۰۰متر مربع دارد
مسجد ملک زوزن با قامتی سربرافراشته در کویری‌ترین نقطه زمین یعنی شهرستان خواف قرار گرفته و مساحت فعلي آن بالغ بر ۱۰۰۰ مترمربع است. ليکن از نماهاي جانبي متصل به ديواره‌هاي بيروني مسجد که هنوز باقي مانده، پيداست که بيوتات و شبستان‌هاي مسجد در جهات شمال و جنوب بيش از وضعيت فعلي گسترده بوده است. مسجد ملک زوزن در ۶۶ کیلومتری جنوب غربی خواف واقع بوده و تنها بنای آجری بر جای مانده از بقایای شهر تاریخی زوزن و یادمانی ارزشمند از شکوه و عظمت این منطقه است.
از مسجد ملک زوزن در حال حاضر، دو ایوان کوچک و بزرگ در مقابل هم و در ضلع شرقی-غربی برجای مانده است
این مسجد دومین مسجد تاریخ‌دار دوره خوارزمشاهیان است که به استناد کتیبه موجود در سال ۶۱۵ ه.ق و یک سال پس از آن در حال ساخت بوده است. آنچه در حال حاضر از معماری بنا باقی مانده، دو ایوان کوچک و بزرگ مقابل هم در اضلاع شرقی غربی است که هسته بنای عظیمی بوده که برخی معتقدند به عنوان مسجد-مدرسه بنیان شده و به دلیل حملات سپاهیان مغول در ۶۱۷ ه.ق کار بنای آن نیمه تمام رها شده است. این که آیا این بنای تاریخی مسجد- مدرسه بوده را شیلر با تحقیقاتی که انجام داده و بر اساس کتیبه‌ای که یافته مطرح کرده که برخی آن را رد کرده‌اند.
از مهم‌ترین بخش‌های مسجد علاوه بر دو ایران، پله های مارپیچ، قبر پسر ملک زوزن و محرابی است که زیر خاک پیدا شده است
در شبستان غربی این مسجد، پلکاني وجود دارد که به طور مارپيچي بر حول استوانه‌اي از آجر مي‌چرخيده و موذن را به گلدسته‌ها مي‌رسانده است؛ پلکان زاويه راست در زلزله‌هاي اخير به کلي متلاشي شده و هم اکنون قامت از هم پاشيده آن در پشت شبستان ديده مي‌شود که مربوط به زمان بازديد محمدرضا خسروي بوده که در حال حاضر مرمت و احيا شده است. اما پلکان سمت چپ همچنان تا فرق بنای باقی مانده از مناره باقی است. در قسمت غربی ایوان قبری وجود دارد که گفته می‌شود متعلق به پسر ملک زوزن است. یکی از شبستان‌ها به محراب مسجد منتهی می‌شود، محرابی که به تازگی بر اثر حفاری از زیر آوار بیرون آمده است. حاشیه‌های این محراب مزین به آیاتی از قرآن است.
ایوان‌های بازمانده از مسجد با نام ایوان قبله و ابوان مقابل قبله شهرت دارند که یکی از ایوان‌ها به ستون های تزیینی و کاشی فیروزه‌ای مزین است
از بنای عظیم مسجد ملک زوزن که در دهه اول قرن هفتم ساخته شده است اکنون جز دو ايوان از هم گسسته چيزی باقی نمانده و دو ايوان باقی مانده مسجد رو در روی هم و به فاصله ۴۵ متر از يکديگر قرار دارند. این دو ایوان یکی با نام «ایوان قبله» و دیگری با نام «ایوان مقابل قبله» شهرت یافته‌اند. با اينكه دو ايوان (ايوان قبله و ايوان مقابل ِ قبله) قرينه هم و روبروی هم ساخته شده‌اند كاشيكاری و تزيينات آنها متفاوت است. ستون‌ها در اين قسمت هم هستند و دقيقا همان وضعيتی كه در آن ايوان بوده مثل كف‌سازی نشدن و نيمه‌كاره رها شدن تزيينات و... در اين ايوان هم مشاهده می‌شود.
«آندره گدار فرانسوی می‌گويد اين مسجد از مساجد دو ايوانی نظير مسجد فارومد به سبک خراسانی بوده است». ضخامت دو ایوان ۶ در۶ متر و فاصله آنها از هم دیگر۴۵ متر و ارتفاع باقی مانده آن حدود۱۸ متر است که در طول تاریخ به علت جنگ‌های داخلی و بی‌توجهی دولت‌های وقت و حوادث طبیعی دچار تخریب شده است. به‌طوری که کتیبه‌های مسجد جز یک کتیبه غالبا از بین رفته‌اند. نمای ایوان شرقی دارای کتیبه خط کوفی و تزیینات آجر کاری با تلفیقی از کاشی فیرزه‌ای رنگ مزین به نقوش هندسی و دو ستون نمای تزیینی است. نمای ایوان غربی نیز آراسته به محرابی ساده و عناصر تزیینی ارزشمند نظیر آجر کاری و تلفیق آن با کاشی کاری، کتیبه‌های خط کوفی و نسخ، نقوش هندسی و گیاهی است.
ساخت مسجد ملک با حمله مغول نیمه‌کاره باقی ماند
اين مسجد يکی از قديمی‌ترين بناهای ايرانی است که در تزيين نمای خارجی آن از کاشی‌هايی دو رنگ استفاده شده و بنا به دلايلی برخی از محققان اين مسجد را متعلق به کاخ ملک زوزن می‌دانند؛ «قوام‌الدين مويد‌الملک ابوبکر علی الزوزنی يکی از رجال نامدار دوران سلطنت خوارزمشاه است. علاء‌الدين محمد بن تکش که از ۵۹۶ تا ۶۱۷ هجری قمری سلطنت کرده بود هنگامی که ايالت کرمان به نام خوارزمشاه فتح شد ملک زوزن حکمران آن جا شد و چند سال بعد درگذشت. او در زوزن يک قصر باشکوه بنا کرد. ریزه‌کاری‌های این بنا به علت یورش مغولان و مرگ قوام‌الدین ناتمام ماند تا اینکه در زلزله سال ۷۳۷ ه.ق ویران شد.
جنب مسجد ملک، موزه‌ای است كه در آن بخشی از محراب مكشوفه از ضلع شمالی قبله سفال‌های مكشوفه از گمانه‌زنی حريم شهر تاريخی زوزن در سال ۱۳۸۵ به قدمت قرن ۶ تا ۷ هجری، بخشی از گچ‌بری تزيينی مكشوفه از فضای پشت محراب، آجرهای تزئينی مكشوفه از اطراف ايوان قبل، تنپوشه‌های سفالين مكشوفه از باغات داخل شهر تاريخی زوزن و كاشی‌های به دست آمده از كاووش‌های باستانی ضلع شمالی ايوان قبله، نگهداری می‌شود.
عکس های مقاله برگرفته از: محمد رمضانی (خبرگزاری ایسنا)
نویسنده: زهرا آذرنیوش