شیراز، شهر علم و ادب، از جمله پرترددترین مقاصد گردشگری در کشور است که حضور عمارات و بناهای مذهبی، تاریخی و باستانی متعدد همچون آرامگاه شاهچراغ، دروازه قرآن، حافظیه و... ، بر شهرت و محبوبیت آن افزوده است.
موقعیت مدرسه خان روی نقشه
در این میان این شهرستان که به شهر علم و مکتب نیز شهره است، حافظ یکی از معروف‌ترین مدارس قدیمی در استان است که در زمان حکومت صفوی و سلطنت شاه عباس صفوی ساخته شده است. مدرسه خان، نام این بنای باشکوه و ارزشمند تاریخی است که همچنان به عنوان مکانی برای کسب علم و دین مورد استفاده قرار می‌گیرد.
تاریخچه ساخت مدرسه خان شیراز
عکسی قدیمی از مدرسه خان شیراز
ایده ساخت این مدرسه قدیمی از طرف «الله وردیخان گرجی»، والی وقت شیراز که از سپه‌سالاران شاه عباس نیز بود، مطرح شد و با همت او پروژه‌ی احداث آن، کلید خورد. الله وردیخان که از اسرای گرجی بود، در زمان شاه طهماسب از گرجستان به ایران تبعید و به عنوان غلام به دربار صفوی راه یافت.
وی مسلمان شد و در زمان شاه عباس اول از طرف پادشاه به عنوان سپهسالاری سلطنت صفوی و نیز فرمانروایی فارس، دست یافت. وی از سال ۱۰۰۴ تا ۱۰۲۲ هجری قمری حاکم فارس بود و در این مدت اقدامات قابل توجهی در رشد و تعالی فرهنگ و تمدن ایران‌زمین انجام داد که می‌توان به احداث «پل الله وردی خان» در اصفهان (۳۳ پل)، ساخت «بازار لار»، ایجاد «نهر عباسی» در شیراز و احداث چندین پل و کاروانسرا در مسیر اصفهان به شیراز اشاره کرد.
الله وردیخان، سرداری آزاده بوده و با تبعید و دربند کردن ذهن‌ها و نوابغ آزاداندیشان مخالفت می‌کرد. به همین دلیل «ملا صدرا» را که از فیلسوفان شیعه و از بنیان‌گذاران حکمت متعالیه در قرن یازدهم هجری قمری بود، زمانیکه در قم و تبعید به سر می‌‌برد، برای تدریس در مدرسه‌ی خان، به شیراز دعوت کرد. وی در نامهای برای ملاصدرا چنین نوشت
«من نمی‌توانم به کهک بیایم تا بتوانم از محضر درس شما استفاده کنم، و به همین جهت در شیراز بنای مدرسه‌ای را برای شما شروع کرده‌ام و همین که تمام شد، اطلاع می‌دهم که بیایید و در این مدرسه تدریس کنید»
از نکات جالب در مورد ساخت این مدرسه، پرداخت تمامی هزینه‌ی احداث بنا توسط شخص الله وردی خان است و زمانی که متوجه شد، احداث این مکان علمی مدت زمان زیادی را می‌طلبد، تنها با ساخته شدن بخش‌های ضروری و مهم که برای تدریس استاد و استفاده‌ی طلبه‌ها لازم بود، از ملاصدرا خواست تا به شیراز نقل مکان کند. همچنین در آن دوران و در برخی از مدارس اصفهان، برای پذیرفتن طلاب جهت تحصیل، شروطی وجود داشت که یکی از آن‌ها عدم تدریس علوم معقول در آن مدارس بود. این در حالی است که اتفاقا از مهم‌ترین ویژگی‌های مدرسه‌ی خان شیراز، تدریس و تحصیل همین علوم معقوله بود که خود مدرسه را به دانشگاهی نوظهور و برجسته در زمان خود، تبدیل کرده و آن را مکانی منحصربه‌فرد جهت علم‌آموزی و تدریس علم و دین ساخته بود.
بهترین دوران تدریس و رشد علمی ملاصدرا در مدرسه‌ی خان شیراز صورت گرفته است
در همین راستا الله وردی خان در زمینه‌ی تدریس به ملاصدرا اختیار تام داده و از وی خواسته بود تا در انتخاب علوم تدریسی به سلیقه و اختیار خود عمل کند. همین امر سبب شد تا ملاصدرا بتواند بهترین دوران زندگی علمی و فرهنگی خود را که آثاری بسزا در رشد و تعالی علم و فرهنگ جامعه برجای گذاشت، در همین مدرسه بگذراند. درواقع در آن زمان دانشگاهی ایجاد شده بود که دروسی همچون حکمت، فقه، ادب، نجوم، علم حساب، هندسه، زمین‌شناسی، جانورشناسی، گیاه‌شناسی و شیمی، تدریس می‌شد.
البته ناگفته نماند که متاسفانه الله وردی خان هرگز نتوانست پایان ساخت این مدرسه که می‌توان آن را دانشگاهی به تمام معنا در زمان خود نامید، نظاره‌گر باشد؛ چرا که پیش از اتمام ساختمان مدرسه از دنیا رفت. اما پسرش «امام قلی خان»، راه پدر را ادامه داد و با پیگیری‌های او، ساختمان مدرسه تکمیل و در سال ۱۰۲۴ هجری قمری به اتمام رسید.
معماری مدرسه خان شیراز
مدرسه‌ی خان در فضایی به زیربنای تقریبی ۷۷۰۰ متر مربع ساخته شده است. مساحت کل فضای مدرسه برابر با ۵ هزار متر مربع است که امروزه آن را می‌توان در محله‌ی اسحاق بیگ، در خیابان لطفعلی خان زند، بعد از سه راه احمدی و در سمت چپ مشاهده کرد.
جالب است بدانید که در بدو ساخت مدرسه، سازندگان در دو طبقه و در چهار سمت مدرسه ۱۰۰ حجره را برای استفاده‌ی طلاب احداث کرده بودند که متاسفانه در حال حاضر تنها تعداد ۷۰ حجره آن باقی مانده است. هر کدام از این حجره‌ها در قسمت جلویی دارای یک ایوان کوچک است و از بخش پشتی نیز به یک راهرو متصل می‌شود. گردشگران می‌توانند یک هشتی ورودی را داخل مدرسه مشاهده کنند که به شکل هشت‌ضلعی و به طرح مشبک آجری ساخته شده است. سقف این هشتی با کاشی‌های معرق و خطوط اسلیمی که همانند کاشی‌کاری «مسجد نصیرالملک» است، پوشیده شده و سقف آن نیز بهره‌مند از طاق‌بندی آمودی و گنبد دار است.
در طرفین هشتی نیز دو دالان کوچک ساخته شده که هردو دالان به صحن مدرسه محدود می‌شود. یک پلکان نیز در قسمت انتهایی آن برای رفتن به طبقه‌ی دوم که حجره‌ی ملاصدرا بوده است، تعبیه شده است. در دورتادور دالان نیز می‌توان کتیبه‌ای از آیات قرآنی را که منقوش به خط ثلث است مشاهده کرد. عبارت «کمترنی خلاق ساعی عزدین حسین شماعی ۱۰۲۴ ه.ق» در انتهای کتیبه به چشم می‌خورد که نام معمار آن را عنوان کرده است. تالار ملاصدرا، در بخش بالای هشتی ورودی قرار دارد که ملاصدرا در آن به تدریس می‌پرداخت. از این رو به تالار ملاصدرا شهرت یافته است. همچنین در این تالار کتابخانه‌ای کوچک به چشم می‌خورد.
سردر مدرسه دارای طاق ضربی و پوشیده از کاشی‌های رنگی است که نقوشی زیبا از گل و ترنج، آن را به زیبایی تزئین کرده است. در قسمت زیرین سقف طاق نیز هنر کاشی‌کاران معرق مشاهده می‌شود که این بخش از سقف را با کاشی‌های معرق رنگین به زیبایی تزئین کرده‌اند. همچنین در بخش‌های دیگری همچون بدنه، پیشانی، بخشی از دیوارهای دو طرف و جرزها نیز با استفاده از کاشی‌های رنگارنگ پوشیده شده است که طرح‌هایی از گل و بوته‌ی اسلیمی و متنوع در آن مشاهده می‌شود. طرح‌هایی از تصاویر گل‌ها، درختان، پرندگان و خطوط اسلیمی که روی زمینه‌های مختلف قرار دارد و در بین ترنج‌ها کاملا هنرمندانه و ظریف کار شده است.
دو کتیبه که روی آن‌ها آیات قرآنی به خط ثلث و با خط درشت حک شده است، در بخش بالای پیشانی سردر و در کمرکش زیر طاق، تعبیه شده است که زیبا و تماشایی جلوه می‌کند. درواقع در کاشی‌کاری سردر مدرسه‌ی خان شیراز، می‌توان آیات قرآنی را مشاهده کرد که تمام اول و آخر حروف لام، الف، لام‌هایی که در آیات وجود دارد، به یکدیگر متصل و پیوسته است. طاق‌نماهایی نیز در دو سمت سردر مدرسه قرار دارد که از آجر بوده و در زمان گذشته در بخش انتهایی طرفین آن، دو برج رفیع قرار داشته است. البته امروزه تنها بخشی از قسمت پایینی برج برجای مانده است که می‌توان هنر معرق‌کاری را روی آن مشاهده کرد. طاق غربی، طاق شرقی، طاق شمالی و طاق جنوبی، چهار طاق مدرسه است که هر کدام با ۱۶ متر ارتفاع در چهار طرف مدرسه ساخته شده و بر پیشانی این طاق‌ها همانند پیشانی بخش‌های دیگری همچون جرزها و حجره‌ها از کاشی‌های رنگین برای تزئین و پوشش استفاده شده است. در بین این کاشی‌های معرق رنگین می‌توان ترنج‌هایی را یافت که با تصاویری از گل و بوته تزئین شده و روی آن‌ها نامهای خداوند، به زیبایی نوشته شده است.
طاق ضربی در پشت هشتی مدرسه، زیباترین و باشکوه‌ترین طاق مدرسه است
در بین چهار طاقی که در مدرسه وجود دارد، می‌توان طاق ضربی که در قسمت پشت هشتی مدرسه قرار دارد را از باشکوه‌ترین طاق‌ها معرفی کرد. چرا که پیشانی و زیر طاق و نیز جرزهای آن با استفاده از کاشی هفت‌رنگ پوشیده شده است و در میان آن‌ها مجالس و ترنج‌هایی مشاهده می‌شود که هر کدام روی زمینه‌هایی مختلف با خطوط اسلیمی و نیز نقوشی از گل با هنرمندی تمام تزئین شده است. جالب است بدانید که در قسمت بالای هر یک از پیشانی ایوان‌ها می‌توان کتیبه‌ای را یافت که روی آن آیاتی از قرآن به خط ثلث حک شده است. همچنین در لبه‌ی درونی زیر طاق آیات قرآنی با خط ثلث عالی، چشمان هر بیننده‌ای را نوازش می‌کند. عبارت «قل الله تبارک و تعالی شانه ان المتقین فی جنات و عیون، سنه ۱۲۴۹»، در مرکز بدنه‌ی طاق در قسمتی که با تصاویری از گل و نقوش پرندگان تزئین شده، مشاهده می‌شود.
در چهار سمت مدرسه، زیر رخ بام‌ها، بالای طاق‌ها و در مرکز جرزها، کتیبه‌هایی قرار دارد به خط ثلث و نسخ که امروزه بخشی از آن کتیبه‌ها از بین رفته است. اما از ویژگی‌های قابل توجه در ساخت مدرسه، وجود باغ‌هایی در طرفین مدرسه است که برای سرگرمی و تفریح طلاب، ساخته شده بود. البته ناگفته نماند که این باغ‌ها در حال حاضر به خانه، خیابان و کوچه تغییر یافته است. مدرسه دارای حیاطی است که در مرکز آن حوضی هشت‌ضلعی قرار دارد. در پیرامون حوض نیز شش باغچه به چشم می‌خورد که درختانی از نخل و نارنج در آن کاشته شده است. در ایوان شرقی مدرسه که پس از تخریب، مورد بازسازی قرار گرفت، یک درب ورودی و تعداد ۱۰ پنجره نیز در این بخش از مدرسه ساخته شده است که به اطراف باغ، باز می‌شود.
طاق جنوبی نیز در بخش پیشانی و داخل بهره‌مند از تزئینات کاشی‌کاری است و نیز سازندگان این بخش از مدرسه، محرابی را در آن تعبیه کرده‌اند که بدون تزئین است. در کمرکش طاق می‌توان کتیبه‌ای به تاریخ ۱۲۷۸ هجری قمری مشاهده کرد که روی آن با خط نسخ نوشته شده است. ایوان شمالی مدرسه نیز در مرکز جبهه‌ی شمالی مدرسه ساخته شده است که هنر کاشی‌کاری در این بخش از مدرسه‌ی خان نیز در قسمت‌هایی همچون پیشانی و جرزها به چشم می‌خورد.
جالب است بدانید که در سال ۱۲۲۹ هجری قمری طی زلزله‌ای که رخ داد، مدرسه‌ی خان شیراز تخریب شد و یکی از تاجران شیراز به نام «حاجی لطفعلی شیرازی»، اقدام به ترمیم و بازسازی آن کرد. همچنین در سال ۱۲۶۹ هجری قمری طبقه‌ی دوم مدرسه در حال تخریب بود که در سال ۱۲۷۳ هجری قمری، «حاجی میرزا علی اکبر قوام‌الملک شیرازی»، به تعمیر و بازسازی آن همت گماشت.
بنای مدرسه چندین مرتبه دچار تخریب و آسیب شده و در طی ادوار مختلف مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفته است
البته این مدرسه باز هم در طی تاریخ دچار خرابی و ویرانی شد که می‌توان به سال ۱۳۳۶ هجری قمری اشاره کرد. این بار این ساختمان ارزشمند علمی و فرهنگی، به همت اداره‌ی باستان‌شناسی استان فارس مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفت. این در حالی است که همچنان و در عصر حاضر نیز تعمیرات و بازسازی‌هایی بر این مدرسه به همت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و نیز سازمان مسکن و شهرسازی استان فارس در حال انجام است.
از اعداد مقدس در ساخت مدرسه‌ی خان، استفاده شده است
بد نیست بدانید که در کنار معماری و تزئینات زیبا و چشم‌گیری که در مدرسه‌ی خان شیراز انجام شده است، ویژگی جالب و منحصربه‌فرد دیگری وجود دارد که نظر کارشناسان را به خود جلب ساخته است. در ساخت مدرسه از اعداد مقدس استفاده شده است. درواقع مدرسه دارای پنج محل تدریس یا مَدرَس است که به نیبت عدد مقدس پنج‌تن (ع)، احداث شده است که یکی از این محل‌های تدریس به ملاصدرا تعلق داشت. همچنین دو اتاق در این مدرسه در کنار اتاق‌های درس خارج قرار دارد که در مجموع عدد ۱۴ را تشکیل می‌دهد. کارشناسان معتقدند که بهره‌گیری از این اعداد در ساخت عمارت مدرسه با برنامه‌ریزی و هدف از پیش تعیین شده صورت گرفته است. این بنا که از جاهای دیدنی شیراز به شمار می‌رود و به عنوان میراث ملی به ثبت رسیده است، امروزه تحت نظر «آیت‌الله ملک حسینی»، به عنوان حوزه‌ی علمیه‌ی شیراز، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
عکس‌های گالری از فاطمه نهاری
نویسنده: محبوبه حسنی