قره کلیسا ماکو، کلیسای تادئوس مقدس یا کلیسای طاطاووس که به‌عنوان اولین کلیسای جهان مسیحیت شناخته می‌شود، از جاذبه‌های مذهبی آذربایجان غربی است که در ۲۰ کیلومتری چالدران واقع است و به‌همراه دو کلیسای «زور زور» و «سن استپانوس»، جزو میراث جهانی ایران محسوب می‌شوند. اگر به دیدن جاذبه‌های تاریخی و مذهبی علاقه‌مندید، در این مقاله با کجارو همراه شوید تا شما را با قره کلیسا آشنا کنیم.
با قره کلیسا آذربایجان غربی آشنا شوید:
درباره قره کلیسا
مرمت قره کلیسا
مراسم قره کلیسا
قره کلیسا کجاست؟
بهترین زمان بازدید از قره کلیسا جلفا
قیمت بلیط و ساعت بازدید قره کلیسا
عکس قره کلیسا چالدران
جاهای دیدنی اطراف قره کلیسا
درباره قره کلیسا ماکو
منبع عکس: باشگاه خبرنگاران جوان (عکاس: پوریا ترابی)
قره كليسا يكی از زيباترين و پر نقش و نگارترين كليساهای ارمنيان در ايران است که به‌عنوان اولین کلیسای جهان مسیحیت شناخته می‌شود. این کلیسا روی مزار تاتائوس؛ یکی از حواریون حضرت مسیح (ع) احداث شده است و تاریخچه ساخت آن بر اساس اسناد موجود، به بعد از شهادت تاتائوس مقدس توسط جانشین پادشاه ارمنستان می‌رسد.
قره کلیسا آذربایجان غربی به‌عنوان قدیمی‌ترین کلیسای جهان شناخته می‌شود
این كلیسا در دل شهرها و روستاهای ترک‌نشین و مسلمان‌نشین قرار دارد و تجمع سالانه مسیحیان برای برگزاری مراسم مذهبی با استقبال قابل‌توجه شیعیان منطقه همراه بوده و برخی از مردم منطقه نیز میزبان مسافران این آیین مسیحی هستند. اين بنای تاريخی و مذهبی به‌دلیل داشتن معماری بی‌نظیر در تيرماه سال ۱۳۸۷ در سی و دومين نشست ميراث جهانی يونسكو در كبک كانادا، به‌همراه دو کلیسای سن استپانوس و زور زور در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید.
داستان قره کلیسا
منبع عکس: یونسکو
تاتائوس یکی از حواریون عیسی مسیح بود که در حدود سال ۴۰ میلادی به دعوت «آبکار»، پادشاه ارمنستان برای تبلیغ دین مسیحیت به راهی این سرزمین می‌شود. بعد از مرگ آبکار فردی به نام سانادروک به پادشاهی رسید. وی به‌همراه دخترش که «ساندخت» نام داشت، دین مسیح را پذیرفتند؛ اما اندکی بعد سانادروک این دین را ترک کرد و با تاتائوس به مخالفت برخاست. در سال ۶۶ میلادی تادئوس مقدس به‌همراه ساندخت و چند نفر دیگر که به دین مسیحیت ایمان آورده بودند، به دستور این پادشاه دستگیر شدند و پس از شکنجه به قتل رسیدند و تادئوس مقدس در مکان فعلی دیر مدفون شد. بعدها روی قبر او نمازخانه كوچكی می‌سازند و در قرن هفتم ميلادی اين نمازخانه به كليسای بزرگی تبديل می‌شود.
روایت دیگری که پیرامون ماجرا وجود دارد این است که تاتائوس وقتی به ارمنستان آمد برای پیروان خود کلیسایی ساخت و وقتی که توسط سانادروک به قتل رسید او را در محراب همین کلیسا به خاک سپردند. دختر پادشاه نیز در نزدیکی این کلیسا دفن شده است که در حاضر آرامگاهش در نزدیکی این کلیسا قرار دارد.
وجه تسمیه قره کلیسا
منبع عکس: باشگاه خبرنگاران جوان (عکاس: پوریا ترابی)
کلیسای تادئوس مقدس که نام دیگر قره کلیسا است، در زبان ارمنی «سورپ تادئوسی وانک» (به زبان ارمنی: Սուրբ Թադէոսի վանք و به لاتین: Surb Tadeosi vank) نامیده می‌شود. این کلیسا در بین ارمنیان به تاده مقدس معروف است و مورخان سده هشتم هجری به بعد نیز در آثار خود ار آن با نام قرا کلیسا نام برده‌اند. هرچند که تصور می‌شود به کار بردن واژه قره برای این کلیسا که در زبان ترکی به‌معنای سیاه است، به‌علت استفاده از سنگ سیاه در ساختمان آن است؛ اما زبان مردم آذربایجان تا قبل از نفوذ زبان ترکی، زبان آذری (زبان باستانی آذربایجان) بوده است. مطمئناً در ادوار پیش از سده هشتم هجری قمری کلیسای طاطاووس نامی دیگر داشته است.
در گویش‌های تاتی و هرزنی که از زبان آذری هستند واژه‌های «کله» یا «کالا» به معنی «بزرگ» است. قرا در زبان ترکی آذری به معنی بزرگ است و خود تغییر یافته واژه «کلان» است؛ بنابراین قرا کلیسا در اصل «کارا کلیسا» یا «کالا کلیسا» بوده است. از آن جایی که ارمنی‌ها به دیرها، مجتمع فرهنگی، هنری، ادبی و دینی «وانک» می‌گویند، وانک تاتووس همانند سایر وانک‌های ارمنی‌ها، محل اجتماع طلاب و خطاطان و خوش‌نویسان، فلاسفه، مورخان و دانشمندان بود و کتابخانه وانک نیز مورد استفاده آنان قرار می‌گرفت و کلمه وانک با مفهوم نام آذری کلیسا «کارا» کاملاً مطابقت دارد؛ در حال حاضر نیز این کلیسا به نام «قرا کلیسا» یا «قره کلیسا» معروف است.
معماری قره کلیسا
منبع عکس: باشگاه خبرنگاران جوان (عکاس: پوریا ترابی)
قره کلیسا معماری زیبا و چشم‌نوازی دارد و در میان کلیساهای ایران زبان‌زد است و ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد. از جمله مهم‌ترین شاخصه‌های قره كلیسا می‌توان به تزیین این اثر باستانی به داستان‌های شاهنامه اشاره كرد كه زیبایی خاصی به این اثر بخشیده است. تکنیک و حجم پردازی این کلیسا نیز در نوبه خود از کم نظیرترین پرداخت‌های هنرهای تجسمی است. نقش برجسته‌های کلیسا در نهايت زيبايی، ظرافت، تناسب و با مضامين مرتبطی به دست هنرمندان باذوق، باتجربه و با مهارت اجرا شده‌اند.
مقره کلیسا دارای حجاری‌ها و نقش‌برجسته‌های متنوع و زیبا است
مساحت قره کلیسا ۶,۲۸۵ متر مربع است که با دیوارهای بلند و برج و بارو محصور شده و شباهت بسیاری به کلیسای «اچمیادزین» دارد. این کلیسا دو بخش دارد که بخش قديمی با سنگ‌های تراشيده و سياه و بخش جديد نيز با سنگ‌های سفيد ساخته و با دو گنبد زیبا در اندازه‌های ۲۴ و ۱۸ متر مزین شده است. در اطراف این مکان نیز ۴۴ باب دیر وجود دارد.
کلیسای جامع طاطاووس مقدس شامل مجموعه‌ای از فضاهای جانبی مشتمل بر دو حیاط شرقی و غربی و ۴۷ اتاق است که به راهبان، طلبه‌ها، محققان و نویسندگان، نگهبانان کلیسا و کتابخانه آن تعلق داشته است. علاوه بر آن، زیرزمین کوچکی نیز در زیر اتاق‌ها قرار دارد و فضاهای کوچکی نظیر ناهارخوری، آشپزخانه، آسیاب، عصار خانه، دخمه‌ای برای نگهداری غذا و فضاهای دیگری در حیات جانبی غربی است.
منبع عکس: خبرگزاری برنا (عکاس: علی غیور)، خبرگزاری شبستان (عکاس: سعید نوری)، باشگاه خبرنگاران جوان (عکاس: پوریا ترابی) و یونسکو
اگر به مقطع کلیسای طاطاووس نگاه کنید، تمام بنا به‌صورت یک ساختمان واحد دیده می‌شود. برخلاف معابد اولیه ارمنی‌ها که به‌شکل مربع است، این کلیسا مستطیل شکل است. قسمت شرقی آن با سنگ سیاه ساخته شده و تنها قسمتی است که از زلزله ۱۳۹۱ میلادی محفوظ ماند و شامل محراب و اتاق‌های جانبی و محوطه جلو محراب و گنبدی کوچک است.
قسمت خارجی قره کلیسای ماکو، دارای طرح‌های معماری جالب و زيبایی شامل نقش‌های گل و بوته، تصاوير انسانی، شکل حيوانات و نقوشی مشتمل بر وقايع داستانی است. با توجه به ویژگی‌های معماری در این بنای تاریخی، وجود دیوارهای دفاعی پیرامون کلیسا و وردی اصلی آن، این بنا حکم قلعه نیز دارد. در چهار جهت قلعه، پنج برج دیده بانی به‌شکل یک قوس قرار گرفته است.
همچنین مقبره ساندخت، شاهزاده ارمنی که به سبب عقیده‌اش به مسیحیت به شهادت رسید بر بالای تپه‌ای در مجاورت کلیسا قرار دارد. در محوطه داخلی کلیسا چندین سنگ قبر و نیز یک حوض سنگی وجود دارد و نقش برجسته‌های فراوانی روی دیوارهای بیرونی کلیسا نقش بسته‌اند. سقف محراب کلیسا نیز با سنگ‌های مرمر سیاه و سفید به‌شکل زیبا تزیین شده است. در محوطه داخلی کلیسا و روی دیوار، محلی برای روشن کردن شمع وجود دارد.
مرمت قره کلیسا
منبع عکس: خبرگزاری شبستان (عکاس: سعید نوری)
قره کلیسا در طول زمان بارها غارت و تخریب شده و به‌دلیل بلایای طبیعی مانند زلزله، آسیب فراوانی دیده است. یورش مغولان و جانشینان آن‌ها، حمله تیمور لنگ، حمله سپاه عثمانی و جنگ‌های داخلی آذربایجان، خسارت زیادی به این بنا وارد کرده است. نخستین بار هنگام حمله چنگیزخان مغول بخش وسیعی از قره کلیسا تخریب شد؛ اما در زمان حکومت هولاکوخان این کلیسا به همت خواجه نصیرالدین طوسی مرمت شد.
قره کلیسا در طول زمان بارها در اثر عوامل مختلف تخریب و بازسازی شده است
همچنین بر مبنای کتیبه‌ای که در کنار محراب بخش قدیمی کلیسا موجود است، در قرن ۱۴ میلادی (سال ۱۳۱۹ میلادی) زلزله مهیبی بنای این کلیسا را تخریب می‌کند و بنای موجود توسط اسقف زاکاریا و دو تن از برادران او به نام‌های پطروس و سرکیس در دوره زمانی ۱۰ ساله تعمیر و بازسازی شده و در سال ۱۴۰۱ میلادی بار دیگر درهای کلیسا به روی زائران گشوده می‌شود. همچنین کلیسا در سال ۱۶۹۱ میلادی با سنگ‌های سیاه و در سال ۱۸۱۰ میلادی به دستور «سیمون بزنونی»، اسقف ماکو با سنگ‌های سفید بازسازی شد.
سیمون بزنونی دستور داد تخته سنگ‌هایی از مرمر سفید از منطقه «قرخ بولاغ» و «شاورشان» (ماکو) به محل کلیسا حمل کنند و در ضلع باختری کلیسای کهن به بازسازی کلیسای قدیمی بپردازند. ساختمان جدیدتر کلیسا در دوران قاجار به فرمان عباس میرزای ولیعهد به بخش قدیمی‌تر اضافه می‌شود. کلیسای جدید با سنگ‌های سفید و حجاری‌هایی بی‌نظیر، با الهام از کلیسای جامع اچمیادزین ارمنستان تزیین شده است؛ هر چند مراحل ساختن این کلیسا به‌علت مرگ عباس میرزا ناتمام ماند.
مراسم قره کلیسا
منبع عکس: باشگاه خبرنگاران جوان (عکاس: پوریا ترابی)
قره کلیسا میان ارمنی‌ها از تقدس بالایی برخوردار است. بسیاری از آن‌ها آنان فرزندان خود را برای غسل تعميد به اين كليسا می‌برند، در آن جا جشن می‌گيرند، گوسفند قربانی می‌كنند و از خدا و حضرت مسيح (ع) خواسته‌های خود را طلب می‌كنند.
هر ساله در قره کلیسا مراسم مذهبی به نام باداراک یا عشای ربانی برگزار می‌شود و در این زمان غیر مسیحیان نمی‌توانند از این کلیسا دیدن کنند
در این کلیسا هر سال از اواخر تیرماه تا اوایل مردادماه که مصادف با شهادت طاطائوس مقدس یکی از حواریون حضرت عیسی مسیح (ع) است؛ آیین مذهبی با نام عنوان «باداراک» یا عشای ربانی برگزار می‌شود و مسحیان ضمن زيارت مقبره تاتائوس نيايش و قربانی به‌جای می‌آورند. این مراسم از روز پنجشنبه تا شنبه باشد و اوج مراسم در روز سوم و شنبه است که اعتقاد بر این است که راهب مدفون شده در کلیسا، در یکی از این سه روز سال فوت کرده است.
در این مراسم برای مسیحیان آزاد است و اغلب ارامنه از نقاط دور و نزدیک ایران از جمله شهرهای ارومیه، تبریز، تهران، اصفهان و از ديگر كشورهای جهان مانند ارمنستان، سوريه، لبنان، هلند، فرانسه، اتريش، آلمان و كانادا در اين مراسم شركت می‌كنند.
قره کلیسا کجاست؟
منبع عکس: باشگاه خبرنگاران جوان (عکاس: پوریا ترابی)
قره کلیسا یکی از جاهای دیدنی ماکو است که در نزدیکی روستای قره کلیسا و در هفت کیلومتری جاده چالدران به قره ضیاالدین و همچنین جنوب شهر ماکو قرار دارد. فاصله قره کلیسا تا شهر چالدران حدود ۲۰ کیلومتر است که در جهت شمال شرق چالدران آن و در منطقه «سیه چشمه» واقع است.
این کلیسا در منطقه کوهستانی چالدران که مرتفع‌ترین منطقه استان آذربایجان غربی است قرار دارد. ساختمان کلیسا در تپه کم‌ارتفاعی واقع است و در واقع در دامنه کوه جای گرفته که از طرف مشرق بر دره کم عمقی که در آن نیز رودی جاری است، مشرف است.
راه دسترسی به قره کلیسا
منبع عکس: باشگاه خبرنگاران جوان (عکاس: پوریا ترابی)
برای دیدن کلیسای طاطاووس باید راهی شمال غرب ایران و استان زیبای آذربایجان غربی شوید. از طریق دو مسیر تبریز و ارومیه می‌توانید به این کلیسای تاریخی بروید:
میسر اول: راه اول که از طریق تبریز شما را از تبریز به قره کلیسا می‌رساند در این مسیر از شهرهای مرند، قره ضیاءالدین و شوط عبور می‌کنید. از شوط تا قره کلیسا حدود ۳۵ کیلومتر است. قره کلیسا تقریباً در میانه راه شوط به چالدران قرار گرفته است. وقتی از شوط به‌سمت چالدران حرکت می‌کنید، سه راهی قره کلیسا در سمت راست شما قرار گرفته است. بیشتر این مسیر، یعنی از تبریز تا سه راهی شوء، جاده ترانزیت بین‌المللی است و از کیفیت بهتری نسبت به مسیر دوم برخوردار است.
مسیر دوم: در مسیر دو شما از طریق ارومیه به قره کلیسا می‌رسید و شهرهای سلماس، خوی و چالدران را پشت سر می‌گذارید. جاده خوی به چالدران با مسافت حدود ۱۰۰ کیلومتر، کوهستانی و نسبتاً فرعی است.
فاصله تبریز تا قره کلیسا: حدود ۲۷۰ کیلومتر
فاصله ارومیه تا قره کلیسا: حدود ۲۷۵ کیلومتر
آدرس قره کلیسا ماکو: ۲۰ کیلومتری شمال شرق شهرستان چالدران، روستای قره کلیسا (مشاهده روی نقشه)
بهترین زمان بازدید از قره کلیسا جلفا
منبع عکس: خبرگزاری شبستان (عکاس: سعید نوری)
با توجه به اینکه این منطقه در فصل‌های پاییز و زمستان آب و هوای سردی دارد؛ بهترین زمان سفر به قره کلیسا فصل‌های بهار و تابستان است. نکته‌ای در انتخاب زمان برای از این کلیسا باید در نظر بگیرید این است که در روزهایی که مراسم آیینی مسیحیان در این مکان برگزار می‌شود امکان بازدید برای غیر مسیحیان وجود ندارد.
قیمت بلیط و ساعت بازدید قره کلیسا
منبع عکس: خبرگزاری شبستان (عکاس: سعید نوری)
قیمت بلیط قره کلیسا: ۵ هزار تومان
ساعت بازدید قره کلیسا: نیم سال اول سال: از ۹ صبح تا ۲۰ شب و نیم سال دوم سال: از ۹ صبح تا ۱۷ عصر
عکس‌های قره کلیسا چالدران در مراسم آیینی ارمنی‌ها
منبع عکس: خبرگزاری ایسنا (عکاس: سهیل فرجی)
جاهای دیدنی اطراف قره کلیسا
منبع عکس: یونسکو
یکی از دیدنی‌های نزدیک قره کلیسا مقبره ساندوخت بوده كه روی بلندترین نقطه ارتفاعات شمالی قره كلیسا واقع شده و مربوط به سال ۱۸۱۳ میلادی است. کلیسا و مقبره زاكاره نیز در سیصد متری درهای که در سمت شمالی قره كلیسا قرار دارد. از دیگر جاذبه‌هایی که پیشنهاد می‌دهیم بعد از بعد از دیدن قره کلیسا از آن‌ها دیدن کنید، دو کلیسای کلیسای سن استپانوس و کلیسای زور زور است.
شعر در مورد قره کلیسا
در سال ۱۲۲۹ هجری قمری قره کلیسا به فرمان عباس میرزای ولیعهد مرمت شد. پس از این تعمیر، روی یک قطعه سنگ مرمر به خط نستعلیق شعری از شاعران وقت؛ متخلص به نوا نوشته و بالای سردر اصلی کلیسا نصب شد. این شعر چنین است:
دل به تنگ آمد چو روح الله ز تن از امهات / میل آباد کرد چندی باز مادرزاد گشت
از کی اصحابه به طاطاووس نام این سجده گاه / گشت آباد و خراب از چرخ بی بنیاد گشت
تا زمان دولت فتحعلی شه آنکه او / همچو ابر در فشان دست عطایش راد گشت
از ولیعهدش شهنشاه جهان عباس شاه / کو به گیتی شهره در انصاف و عدل و داد گشت
آن که بس ویرانه‌ها چون کوفه در ایران زمین/ فی المثل در عهد عدلش غیرت بغداد گشت
جز دل ویران من کو قابل تعمیر نیست / هر خرابی را که دیدی در جهان آباد کرد
کرد از نو این کهن ویرانه را آباد زو / هم خدا راضی شد هم روح بانی شاد گشت
چون ز فرمان وی و اقدام استادان چند / سخت‌تر از آهن و محکم‌تر از فولاد گشت
گفت این مصرع پی تاریخ تعمیرش نوا / وانک طاطاووس باز دادشه آباد گشت
«شاعری متخلص به نوا»
پرسش‌های متداول
قره کلیسا کجاست؟
قره کلیسا در استان آذربایجان غربی و ۲۰ کیلومتری شمال شرق چالدران در روستای قره کلیسا واقع است.
ساعت بازدید از قره کلیسا چه زمانی است؟
از قره کلیسا در نیم سال اول سال از ساعت ۹ صبح تا ۲۰ شب و نیم سال دوم سال از ساعت ۹ صبح تا ۱۷.
مراسم قره کلیسا چه زمانی برگزار می‌شود؟
مراسم مذهبی قره کلیسا هر سال از اواخر تیرماه تا اوایل مرداد ماه برگزار می‌شود و در این زمان امکان بازدید برای غیر مسیحیان وجود ندارد.
داخل قره کلیسا چه بخش‌هایی دارد؟
قره کلیسا دو حیاط شرقی و غربی و ۴۷ اتاق دارد که به راهبان، طلبه‌ها، محققان و نویسندگان، نگهبانان کلیسا و کتابخانه آن تعلق داشته است. علاوه بر آن زیرزمین کوچکی نیز در زیر اتاق‌ها قرار دارد و فضاهای کوچکی نظیر ناهارخوری، آشپزخانه، آسیاب، عصار خانه، دخمه‌ای برای نگهداری غذا و فضاهای دیگری در حیات جانبی غربی است.