بازار بزرگ اردبیل

مجموعه تاریخی بازار سرپوشیده اردبیل از جاهای دیدنی اردبیل است که با معماری سنتی و اصیل، بازاری پویا از قرون هفتم و هشتم (هجری قمری) بوده و امروز نیز روایتگر تاریخ کهن و باستانی اردبیل است. موقعیت بازار  مجموعه تاریخی بازار اردبیل در مرکز شهر و در طرفین خیابان امام خمینی واقع شده و به دلیل قدمت و داشتن معماری سنتی از بازارهای تاریخی و جالب توجه ایران به شمار می‌آید و چون دیگر بازارها مشتمل بر راسته‌ها، تیمچه‌ها، سراها و مسجد و گرمابه است. پیشینه قدیمی‌ترین سیاحانی که از بازار اردبیل نام برده‌اند مقدسی و اصطخری در قرن چهارم هجری هستند، ایشان بازار اردبیل را به شکل صلیبی توصیف می‌کنند که در میانه آن مسجد قرار داشته است . اردبیل به لحاظ موقعیت ویژه سیاسی و جغرافیایی در طول تاریخ و به ویژه به‌عنوان پایتخت صفویان از رونق اقتصادی مطلوبی برخوردار بوده که در راس آن بازار قدیمی اردبیل با قدمتی طولانی مرکزیت تمام جریانات و مبادلات تجاری، سیاسی، اجتماعی و... قرار داشت. بنای فعلی آن از جمله آثار دوره سلجوقی، زندیه و صفویه و بر بنیان اولیه بازار ساخته شده است. بازار اردبیل در قرن ۷ و ۸ قمری نیز از رونق فراوانی برخوردار بود، اما رونق اصلی آن مربوط به دوره صفویه است. در قرن دهم هجری در زمان حکومت شاه تهماسب اول بازارهای اردبیل از رونق بسیار زیادی برخوردار بوده‌اند که از این قبیل می‌توان به بازار بقالان، کرباس‌فروشان، قصابان، خراطان، سراجان، قیصریه و ده‌ها سرای دیگر اشاره کرد. به دلیل اینکه اردبیل خاستگاه سلاطین صفوی، مرکز دینی و همچنین جایگاه مقابر شیخ صفی‌الدین اردبیلی و دیگر گذشتگان سلاطین صفوی بود، شهر و بازار آن از اهمیت و رونق خاصی برخوردار شد. در دوره‌های بعد، قسمتی از بازار بزرگ و تیمچه‌ها و سراها از موقوفات بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی به‌ شمار می‌رفت. مطابق با روایات تاریخی مجموعه بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی موقوفات بسیاری از جمله خانه‌های اطراف بقعه، مغازه‌ها، حمام و همچنین بازار اردبیل را داشته که درآمد حاصل از این موقوفات صرف امور خیریه در سطح شهر می‌شد که می‌توان به رسیدگی به وضع معیشتی افراد مستضعف و خانواده‌های فقیر اشاره کرد. قسمتی از بازار بزرگ و تیمچه‌ها و سراها هم از موقوفات بازار به بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی به شمار می‌رفت و درآمد و عواید حاصله صرف مخارج این بقعه می‌شد. ساختار بازار از تقسیم‌بندی کلی بازار اردبیل می‌توان به بازار بقالان، قصابان، خراطان، سراجان، قیصریه، چاقوفروشان، کلاه‌دوزان و بسیاری سرای دیگر اشاره کرد. مجموعه کنونی بازار معرف آثاری از دوره صفویه و قاجاریه و شامل راسته اصلی بازار، راسته پیر عبدالملک، راسته قیصریه، راسته کفاشان، راسته غلامان، بازار زرگران، سراجان، پنبه‌فروشان، مسگران، چاقوسازان، آهنگران، سرای خشکبار (حاجی میرزا)، سرای گلشن، سرای وکیل، سرای نو یا زنجیرلو، سرای حاج احمد، سرای حاج شکر، سرای مجیدیه، سرای امام جمعه، سرای دوگچی و تیمچه زنجیرلی است. مجموعه بازار با طاق‌های جناغی و گنبدهای ساده پوشش یافته و عرض طاق نمای مغازه‌ها به‌طور متوسط سه متر و قطر پایه‌های طاق‌ها حدود ۸۰ سانتی‌متر است. روشنایی داخل بازار از طریق روزنه‌های تعبیه شده در پوشش‌های گنبدی تأمین می‌شود. سرای خشکبارها از دو بازارچه موازی هم که هر دو بر راسته بازار عمودند تشکیل شده و هر کدام دارای پنج دهانه و ۵۱ مغازه است. سرای گلشن نیز مرکب از دو بازارچه و یک سرا است که در مقابل سرای زنجیرلی واقع شده و به راسته بازار و راسته پیر عبدالملک مربوط می‌شود. از دیگر بخش‌های مهم بازار، چهار سوق یا بازار بزرگ قیصریه است. بر سر بازارچه شمال شرقی، سنگ نبشته‌ای به چشم می‌خورد که به علت فرسودگی امکان قرائت آن وجود ندارد. این سنگ نوشته حاوی نام بانی و تاریخ بنا بوده است. تیمچه و سرا و بازارچه زنجیرلی از دیگر بخش‌های مهم بازار اردبیل است که به راسته بازار راه می‌یابد. قسمت عمده بازار اردبیل در تغییرات شهری در نیم قرن گذشته تخریب شده و ارتباط بعضی از بخش‌های آن با مرکز بازار از بین رفته است، به‌طوری که این بازار در حال حاضر در مرکز شهر و در طرفین خیابان امام خمینی واقع شده و بازدیدکنندگان به وضوح می‌توانند جدایی بازار طلافروشان را از بازار قیصریه فعلی مشاهده کنند. مجموعه بازار تاریخی اردبیل در سال ۱۳۶۴ مرمت شد و با شماره ۱۶۹۰ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید. ظرفیت ثبت جهانی بازار اردبیل به گفته کارشناسان باستان‌شناسی وامداری صفویان در مورد بازار اردبیل قابل ستایش است، به‌طوری که می‌توان با بهسازی و مرمت بازار رونق آن را به شکل بی‌نظیری افزایش داد. به دلیل معماری منحصربه‌فرد در این مجموعه تاریخی این بازار قابلیت تبدیل شدن به یکی از مهم‌ترین اهداف گردشگران از سراسر دنیا را دارد، اما حتی در معرفی آن کوتاهی شده است. عکس‌های گالری از ویکی‌پدیا (عکاسان: دکتر ناصر حقیقت و کسری کشکولی)  نویسنده: نرگس صالح نژاد