سه کوهه نام یک خشکی است که به دهستان یا روستای سه کوهه معروف است. این دهستان از عقب‌نشینی آب جلگه زابل ایجاد شده و دارای سه برآمدگی است که با پس‌رفت آب از زیر آن بیرون می‌آید. دهستان سه کوهه در مسیر زابل به طرف زاهدان و در قسمت مسیر شیب واقع شده است. بسیاری براین عقیده‌اند که شاخصه‌های معماری این منطقه به دوره افشاریه برمی‌گردد. دهستان سه کوهه به دلیل قرار گرفتن در مسر رودخانه هیرمند به‌طور کامل زیر آب رفته و بعدها با تغییر مسیر حرکتی رودخانه مجال بیرون آمدن از زیر آب را پیدا کرده و به‌صورت سه برآمدگی یا سه کوه بر روی خشکی دشت سیستان ظاهر شده است. بنابراین سه کوهه در ابتدا به‌صورت ۳ جزیره از آب بیرون آمده و سپس رفته‌رفته با پس‌رفت آب جلگه رودخانه تمامی مساحت آن از آب خارج شده است.
عکس از مصطفی حمزه‌ای
قلعه سه کوهه در بخش شیب‌آب در روستای سه کوهه در شهر زابل قرار گرفته است که در تاریخ ۱۲بهمن ماه ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۷۲۵۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران شناخته شد.
قلعه تاریخی سه کوهه
قلعه تاریخی سه کوهه بعد از کوه‌خواجه دومین بنای بلند دشت وسیع سیستان است؛ اوج حیات سیاسی این قلعه در عصر ناصری بوده است
قلعه تاریخی سه کوهه از جاهای دیدنی زابل به شمار می‌رود و بعد از کوه خواجه دومین بنای بلند دشت وسیع سیستان است. این قلعه در زمینی مستطیل شکل و مرتفع با مساحتی حدود ۳۷۰۰ متر مربع ساخته شده و دارای دو مسیر ورودی از جهت شرق و غرب است که مسیر ورودی آن غیرقابل تردد بوده و دچار خرابی‌های زیادی شده و مسیر شرق نیز از یک سراشیبی تند برخوردار است. اوج حیات سیاسی و نظامی این قلعه مربوط به زمان ناصرالدین شاه قاجار است، به گونه‌ایی که در جریان تکاپوهای استعماری دولت انگلستان و جداسازی بخش‌هایی از ایران نقش بازدارنده مهمی را ایفا نموده و در لشکرکشی به هرات نقش فعالی را عهده‌دار بوده است. سردار علیخان سربندی اولین کسی بود که به حکومت مرکزی دولت ایران گردن نهاد و پرچم ایران را در سال۱۲۳۱ هجری شمسی برفراز قلعه سه کوهه برافراشت.
عکس از سایت همگردی
قلعه تاریخی سه کوهه دارای سه قسمت است: ارگ شمالی، ارگ میدانی و ارگ جنوبی
در کنار قلعه سه کوهه زابل، یک ارگ کوچک روی کوه سوم است که مساحت آن ۲۰۰۰ متر است. فاصله این ارگ کوچک تا قلعه سه کوهه زابل تنها ۲۰ متر است و همین فاصله اندک سبب شده تا بسیاری از مورخان فرضیه یکی بودن ارگ و قلعه را طرح کنند. آثار زندگی در این ارگ به خوبی و به‌طور واضح مشخص است، اما دقیقا معلوم نیست چه کسانی و چه زمانی در ارگ زندگی کرده‌اند. قلعه تاریخی سه کوهه از شمال شرق به دشت‌های نیم دایره‌ای، از جنوب به روستای دل‌آسا، از غرب به اراضی روستای لوتک و از شمال غرب به قلعه سام منتهی می‌شود. قلعه سه کوهه سه قست دارد:
ارگ شمالی: این قسمت از قلعه محل استراحت حاکم و همراهان او بوده است. ارگ شمالی نمای خارجی چندضلعی با سطح گنبدی و طاق‌های بلند دارد و به نسبت ارگ جنوبی قلعه، از مساحت به مراتب کمتری برخوردار است: لازم به ذکر است به ارگ شمالی ملک‌سار یا فلک‌سر نیز گفته می‌شود.
ارگ میدانی: این قسمت از قلعه، پر است از اتاق‌های کوچک و بزرگ که مکانی برای استراحت و خواب خدمتکاران و سربازان محافظ حاکم و همراهان او بوده است. این قسمت میان ارگ شمالی و جنوبی است.
ارگ جنوبی: این بخش از قلعه تنها متعلق به حاکم وقت است و همانند یک قصر نقلی یک ایوان باریک و بلند، حیاطی کوچک و تعدادی اتاق در قسمت شمالی حیاط است.
عکس از مصطفی حمزه‌ای
معماری قلعه
معماری قلعه سه‌کوهه به سبک و سیاق معماری سیستان است؛ در این قلعه دو نوع طاق آهنگ موجود است
معماری قلعه سه‌کوهه به سبک و سیاق معماری سیستان است. در این قلعه از دو نوع طاق آهنگ (طاق‌آهنگ یا گهواره از دسته طاق‌های نیمه‌استوانه‌ای و توالی است که بیشتر برای فضاهای تک محوری مثل ایوان‌ها و راهروها استفاده شده است) وجود دارد. این نوع طاق در امتداد یک خط است و نمی‌توان در سطوح ناهموار با برآمدگی استفاده کرد و بهتر است حتما سطح زیرین طاق آهنگ به شکل صاف و مستطیل باشد. این طاق‌ها به دو روش روس و پر و با کمک گرفتن از یک لنگه و دو لنگه قابل اجرا هستند. در راهروهای قلعه از طاق با خیز کم و در قسمت طراحی اتاق‌ها از طاق‌هایی با خیز بیشتر استفاده شده است.
ساخت خانه‌های موجود در دهستان سه کوهه مثل دیگر آبادی‌های ایران از ابتدا از دیوار چینی و سپس مشخص کردن ایوان‌ها و درها بوده است و سپس سقف زدن خانه‌های ده، روش درست کردن سقف برای خانه‌های منطقه سیستان به این شکل است که از یک طرف شروع به ساخت سقف تا قسمتی کمتر از نصف آن می‌کنند و از سوی دیگر نیز همین مقدار برای ساخت سقف پیش می‌روند و هنگامی که پایه‌های سقف که روی دیوارهای اتاق است به هم می‌رسند، از هر طرف شروع به چیدن چند ردیف دیگر برای اتمام سقف می‌کنند. عموم سقف خانه‌های دشت سیستان به شکل گنبدی و به سبک یزدی ساخته می‌شوند.
عکس از مصطفی حمزه‌ای
اهمیت تاریخی قلعه سه‌کوهه را می‌توان از سه جهت ارزیابی کرد:
این قلعه تاریخی که سابقه آن به عصر قاجاریه می‌رسد، آخرین دژ مسکونی است که حاکم وقت آن منطقه در آن استقرار یافته بود.
قلعه سه کوهه نمادی از معماری سیستان بوده و در ردیف آخرین بناهایی است که به این سبک و سیاق ساخته شده است.
از مکان‌هایی در سیستان است که در مبارزات بین ایران و بریتانیا، پرچم ایران در آن نقطه به اهتزاز درآمد. این قلعه چندساله شاهد اوج درگیری‌های نظامی و سیاسی میان بریتانیای کبیر و ایران در عصر جکومت ناصرالدین شاه قاجار بوده و سبب باز پس‌گیری بخش‌هایی از کشور در حین جنگ شده است.
عکس از مصطفی حمزه‌ای
بر اساس پرس وجویی که از کهنسالان روستا به عمل آمده می‌گویند در این قلعه سکه ضرب می‌شد و همینطور چاهی در ضلع جنوبی قلعه وجود داشته که به هنگام جنگ، جسدها را داخل آن می انداختند، این چاه بسیار عمیق بوده به‌طوری که وقتی اهالی سنگ در آن می‌انداختند، صدای آن شنیده نمی‌شد. امروزه از این نقطه، تنها چاله‌ای باقی مانده است. به هر حال این قلعه بخشی از تاریخ سیستان است که مسایل سیاسی و اجتماعی زیادی درآن رخ داده است و بخشی از تاریخ چند صد ساله اخیر سیستان به آن مربوط می‌شود.
عکس‌های گالری از مصطفی حمزه‌ای
نویسنده: زهرا آذرنیوش