آرامگاه ارسلان جاذب از جاهای دیدنی فریمان و مشهد است. این بنا آرامگاه ارسلان جاذب از سرداران سلطان مسعود غزنوی است که از شیفتگان فردوسی بوده است و بر گور وی آرامگاهی ساخته است.
آرامگاه سردار غزنوی در ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی مشهد و در روستای سنگ بست در مسیر مشهد به فریمان قرار دارد. این بنا و میل کنار آن قدیمی‌ترین بناهای تاریخی خراسان است که نمونه جالبی از آجرکاری در معماری دوران پس از اسلام ایران محسوب می‌شود. «آرتور اپهام پوپ» در کتاب «معماری ایران، پیروزی شکل و رنگ»، این بنا را از آثار اوایل قرن چهارم هجری قمری دانسته و نوشته که احتمالا این بنا در اصل دو مناره داشته است. در تذکره دولتشاه سمرقندی (تالیف قرن یازدهم هجری قمری)، به رباط سنگ بست که در آن روزگار ویران بوده، اشاره شده و آمده که قبر ارسلان در این رباط است. بعدها علی شیر نوایی رباط دیگری در نزدیکی آن ساخته است. رباط اخیر امروزه بر پا و به «رباط سنگ بست» معروف است. تا چند دهه اخیر، آثار و بقایای مستحدثاتی در اطراف مقبره دیده می‌شد و «هرتسفلد» به بقایای کاروانسرا و مدرسه‌ای در این محل اشاره کرده است.
قدیمی‌ترین اثر دوره اسلامی در خراسان
این بنا یگانه اثر معماری دوره غزنویان در محدوده کنونی ایران است و قدمتی بیش از هزار سال دارد. مقبره گنبد خانه‌ای مربع شکل است که گنبدی با پایه هشت ضلعی آن را می‌پوشاند. گوشه‌سازی‌های گنبد در نهایت مهارت انجام شده است و نشان می‌دهد که در آن زمان فن گوشه‌سازی در ابتدای راه نبوده است. نمای خارجی بنا هیچ‌گونه تزیینی ندارد، ولی در داخل آن تزیینات آجری و نقاشی دیده می‌شود. بر گرداگرد داخل گنبد، کتیبه زیبایی به خط کوفی آجرکاری شده بوده که امروزه اغلب آجرهای آن شکسته و فروریخته است و قابل خواندن نیست.
طبق نظران کارشناسان کتیبه بنا در زیر گنبد مقبره به خط کوفی آجری نوشته شده که شامل آیات ۳۴ و ۳۵ سوره انبیا، کلمه الملک الله و آیه ۱۰۱ سوره یوسف می‌شود؛ همچنین آیه ۲۴ و ۲۵ سوره یونس متن کتیبه پیرامون چهار ضلع بناست که به خط کوفی گچی تزئینی با رنگ سفید بر روی زمینه‌ای از گل و برگ به چشم می‌خورد.
بنا دارای گنبدی کوتاه بر روی ساقه‌ای هشت وجهی است این ساقه بر مکعبی با ارتفاع ۱۰ متر استوار شده است. نمای بیرونی به سادگی تمام اجرا شده و مناره آن نیز با ارتفاع ۴۰ متر و قطر حدود ۵/۵ متر در پایه و ۲/۵ متر در بالا و صد پله به استواری پابرجاست.
این بنای مربع بر پایه دیوارهای ضخیمی، ۵/۲ متر، استوار شده است و از هر سو یک در دارد، چهار دیواری به هشت ضلعی و سپس شانزده ضلعی و بالاخره به دایره ختم می‌شود، همانند بناهای فیروزآباد و سروستان که در هر دو معماری ساسانی با یک تفاوت که همان مورد نظر و توجه ما است، وجود دارد . برای یک مقبره وجود چهار در، چندان منطقی به نظر نمیرسد بنابراین چهار طاقی سنگ بست یک مقبره مربوط به دوره اسلامی نیست و تزئینات موجود در دیواره‌ها و نیز چهار روزنه در گوشه‌های زیر سقف که به ترتیب روبروی هم قرار دارند ثابت می‌کند این مکان یک آتشکده بوده است، اما مطلب مهم این است که مشابهت‌های میان این بنا و یک نقاشی دیواری، یافته شده در آسیای مرکزی راه گشای توجه به نفوذ آئین بودائی و هنر همراه با آن در خطه خراسان است، در قرن‌های آخر سلطنت ساسانیان و قرن‌های نخست عصر اسلامی ایران شرقی شاید بتوان شباهت‌ها را مشاهده کرد.
نقاشی مورد بحث توسط یک گروه باستان‌شناس فرانسوی در بامیان یافته شد و به سنگ بست آن‌قدرها دور نیست. در این تصویر بنایی را با یک گنبد پخ و کوتاه مشاهده می‌کنیم که در وسط آن مجسمه بودا دیده می‌شود، نتیجه‌ای که از این مطلب گرفته می‌شود این است که گنبد به این شکل از ایران به آسیای مرکزی رفته است (بنای آتشکده) و دوباره از آسیای مرکزی به افغانستان آمده و شاید از افغانستان همین بنا به شکل یک معبد بودایی به ایران، خطه‌های شرقی خراسان، بازگشته است و گنبدهای بسته و بسیار کوتاه بودایی تحت تاثیر معماری ایرانی، آتشکده، به گنبدهای باز و بادگیر تبدیل شده است.
با این بناهای آتشکده‌ای ساده برخی تزئینات داخلی و تصاویر سنتی ایرانی نیز به آسیای مرکزی افغانستان رفته است که از آن جمله است تصویر خدای ماه که هم در آثار هنری بامیان دیده می‌شود و هم در ترکستان چین. بودایی‌ها، آتشکده‌های زرتشتی ایران شرقی را بدون دست‌کاری و تغییر شکل مبدل به مراکز خیریه مذهبی کردند. مسلمانان ایران نیز به آتشکده‌ها بی‌حرمتی نکردند و صدها آتشکده را با صلح و صفا به مسجد مبدل ساختند.
این بنا پس از مقبره امیر اسماعیل سامانی که در ۲۹۵ هجری وفات یافت، قدیمی‌ترین بنای ایران پس از اسلام در خراسان است که البته یک بنای ساسانی است که در دوران پس از اسلام نیز هویت خود را حفظ کرده است.
نویسنده: زهرا صالح نژاد