شهر باستانی بیشاپور که در شهرستان کازرون استان فارس قرار گرفته، در زمان ساسانیان ساخته شده است. بیشاپور با دویست هکتار وسعت، از شهرهای مهم آن زمان بوده است. این شهر از قدیمی‌ترین شهرهایی است که تاریخچه ساخت آن به صورت مکتوب در سنگ نوشته‌ای محفوظ مانده است. بیشاپور در شمال غرب شهر کازرون قرار گرفته و از شهرهای خوش آب‌وهوا و دارای طراحی و مهندسی ویژه آن روزگار بوده است. در کتاب‌های تاریخی، نام این شهر با عنوان‌های بیشاپور، بیشابور، به شاپور، بیشاور و «به اندیوشاپور» ضبط شده است. شهر بیشاپور مرکز ایالت و کوره اردشیرخوره بوده است.
تاریخ احداث بیشاپور
بیشاپور به سال ۲۶۶ میلادی و به دستور شاپور اول پادشاه ساسانی ساخته شده است. پس از پیروزی شاپور بر والرین امپراتور روم، شاپور دستور داد در ناحیه‌ای خوش آب‌وهوا بر سر راه تخت جمشید به تیسفون شهری بنا کنند. این جاده در زمان هخامنشیان، شهرهای تخت جمشید و استخر را به شوش وصل می‌کرد. شاپور نام خود را بر این شهر نهاد. معماری از اهالی سوریه قدیم به نام آپاسای (اپاسای) برای ساخت شهر تازه انتخاب شد.
موقعیت جغرافیایی بیشاپور
بیشاپور از جاهای دیدنی کازرون به شمار می‌رود و در کنار دره چوگان واقع است. این شهر تاریخی که حدود دویست هکتار وسعت دارد در فاصله ۲۳ کیلومتری شمال غربی شهر فعلی کازرون قرار دارد.
طرح بنای شهر بیشاپور
شهر بیشابور با روش مهندسی یونانیان که توسط هیپوداموس ابداع شده بود در زمینی مستطیل به گونه‌ای طراحی شد که چهار دروازه و دو خیابان آن، یکدیگر را قطع می‌کردند. یکی از خیابان‌ها در جهت شمال به جنوب و دیگری شرق به غرب است و هر کدام در انتها به یکی از دروازه‌های شهر منتهی می‌شده‌اند. دروازه غربی، ورودی اصلی شهر بوده است.
شهر بیشاپور از دو بخش اصلی تشکیل شده است:
ارگ سلطنتی، شامل آثار شاخصی مانند معبد آناهیتا، تالار تشریفات شاپور، ایوان موزاییک، کاخ به والرین.
منطقه عامه نشین، شامل خانه‌های مسکونی، گرمابه، کاروانسرا و بازار.
آثار باستانی شهر بیشاپور
شاهکار حجاری‌های عصر ساسانی در تنگ چوگان در مجاورت شهر بیشاپور و بر کرانه رودخانه شاپور باقی‌مانده است. شش نقش برجسته در دو طرف تنگ چوگان حجاری شده است، نقش‌ها بیانگر پیروزی‌ها و تاج‌گذاری پادشاهان ساسانی است از مجموع شش نقش، سه نقش بیانگر پیروزی شاپور بر والرین امپراطور روم است و سه نقش دیگر مربوط به پیروزی بهرام دوم بر یاغیان، تاج ستانی بهرام اول از مظهر اهورامزدا و پیروزی شاپور دوم بر یاغیان و دشمنان است.
با توجه به قداست و اهمیت آب در آئین زرتشت و در بین آریائی‌ها، معابدی برای نیایش و ستایش آب ساخته شد که معبد آناهیتا )الهه آب( یکی از مهمترین آنها به شمار می‌آید؛ به نظر می‌رسد که شاهان اولیه ساسانی هرگز از اجرای این فریضه دینی که موجب رضایت خاطر اهورامزدا و جلب قلوب مردم می‌گردید غافل نبوده‌اند، برای ایزد آناهیتا که فرشته دودمان و پیروزی آنها محسوب می‌شد معابد و نیایشگاه ساختند و مقام آن را به درجه اهورا مزدائی ارتقاء دادند .آثار و اسنادی از این ستایش بر روی پایه ستون‌های مکشوفه شوش و همدان وجود دارد که اردشیر (مؤسس سلسله ساسانی) می‌گوید:
ایزدان مهر و آناهیتا مرا یاری کردند
و اضافه می‌کند:
بشود که اهورا مزدا، آناهیتا و میترا مرا در پناه خود گرفته و از هر کینه و خصومتی حفظ کنند
بنای معبد آناهیتا در بیشاپور نه تنها از نظر معماری بی‌نظیر و فوق‌العاده است، بلکه از لحاظ رعایت دستگاه‌های تنظیم و تقسیم کننده و کنترل جریان آب نیز نظیر نداشته است و شاید فقط بتوان آن را با معبد ناهید استخر مقایسه کرد .برای ایجاد چنین پرستشگاه عظیم محوطه‌ای به ابعاد ۷×۲۳×۲۷ مترمکعب در عمق زمین خاک‌برداری شده و شالوده آن بر طبق نقشه و طرح تنظیمی پیش‌بینی شده به نحوی گذارده شد تا آب رودخانه شاپور که در فاصله ۲۵۰ متری این مکان قرار دارد انشعابی از آن به درون این بنا جاری گردد .البته پیش از احداث این معبد در این مکان قنات جریان داشت و معماران و سازندگان ساسانی با توجه به گذر آب به گونه‌ای معبد را انتخاب و شالوده‌ریزی کرده‌اند که از این موقعیت مناسب حداکثر استفاده را برای گردش آب در آن به عمل آید .هنوز بقایای این قنات قدیمی در انتهای دالان غربی قابل رویت است
این بنای مکعب شکل که از سطح زمین‌های اطراف خود در حدود ۶ متر پائین تر ساخته شده از ۱۴ متر ارتفاع آن فقط ۸ متر از سطح طبیعی اطراف نمایان بوده و بقیه سطوح به علت سردابه‌ای بودن در عمق زمین قرار گرفته. در صحن داخلی آن آبگیر کم عمقی با گنجایش ۶۰ مترمکعب آب ساخته شده و اطراف آن سکویی به وجود آمده که نیایشگران می‌توانستند هنگام اجرای مراسم مذهبی بر روی آن گرد آیند. این سکو از قطعات سنگ‌های بزرگ حجاری شده قالبی به ابعاد ۴۷×۱۴۰ سانتی‌متر ساخته شده است .در وسط هر یک از ورودی‌ها مجرای آبی در داخل سنگ‌های زیر کف پوش درگاه حجاری شده است تا از هر سه طرف بنا، در مواقع لزوم (احتمالاً در اعیاد و جشن‌ها و مراسم مذهبی) آب به درون معبد جاری شود.
مجرای خروجی آب چاهی است که ۴ متر عمق دارد و برای احداث آن محوطه‌ای را به طول و عرض ۱۸۰ سانتی‌متر خاک‌برداری نموده‌اند که با ۴ قطعه سنگ ۹۰×۹۰ سانتی‌متر از نوع سنگ‌های کف پوش معبد پوشیده می‌شده است به‌طوری که هم آهنگی و روپوش چاه با کف آبگیر به‌طور یکنواخت رعایت می‌شده و مجرای خروجی آب کاملاً از نظر پنهان بوده است. نحوه ورود و خروج آب در این معبد تابع نظم و ترتیبی خاص بوده که حتی‌المقدور آب معبد پاک و تازه باشد و به همان اندازه که آب از سه طرف وارد می‌شود از مجرای سه‌گانه به تدریج و غیر محسوس به زمین فرو می‌رود. دقت و رعایت چنین امری برای گردش آب، اهمیت و احترام خاص مذهبی و توجه به نیای فرشته آب را در آن زمان کاملاً نشان می‌دهد. با توصیفی که به عمل آمد معلوم می‌شود که در این مکان نوازش و بازی با آب و نیایش آب بیش از هر چیز دیگری مورد توجه بوده است.
جایگاه نذورات بیشاپور
جایگاه نذورات به ستون‌هایی اطلاق می‌شود که در حاشیه خیابان شرقی-غربی که از مرکز شهر می‌گذرد و خیابان شمالی و جنوبی را قطع می‌کند قرار دارند. بر روی این دو ستون کتیبه‌ای به خط پهلوی اشکانی و ساسانی وجود دارد که در واقع سند تاریخی شهرسازی بیشاپور است که متن آن بدین شرح است :«در فروردین ماه سال ۵۸ از آتش اردشیر (در) سال ۴۰ از آتش شاپور از آتش‌های شاهی (در) سال ۲۴ این تصویر پیکره به بغ مزداپرست شاپور شاهان شاه ایران و انیران که چهره از ایزدان دارد فرزند به بغ مزدا اردشیر شاهان شاه ایران که چهره از ایزدان دارد نوازنده خدایگان پاپک شاه (این) کار اپسای دبیر از شهر حران از خاندان خویش و بدین روال زمانی به بغ مزدا شاپور شاهان ایران و انیران که چهره از ایزدان دارد (بدین جا آمد) و زمانی که شاهان شاه این پیکر را دید (ایستاده) به اپسای دبیر سیم و بندگان و کنیزان و باغ‌ها و دارائی بخشید. تندیسی از شاپور اول در میان این دو ستون وجود داشته است که متأسفانه با گذشت زمان از بین رفته است. ارتفاع این ستون‌ها از کف تا انتها به حدود ۹ متر می‌رسد.
تالار تشریفات بیشاپور
تالار عظیم تشریفات در جنوب شرقی معبد آناهیتا قرارگرفته است .مساحت تالار تشریفات ۷۸۱ مترمربع است. شاید بتوان آن را در ردیف اولین و بزرگ‌ترین آثار معماری گنبد دار زمان ساسانی محسوب کرد. این تالار مرکب از چهار ایوان متقابل و متقارن است که بر فراز آن گنبدی شلجمی شکل که ۲۵ متر ارتفاع داشته قرار دارد. صحن مرکزی تالار به صورت مربع شکل است. این بنا دارای ۶۴ طاقچه است که با موتیف‌های مختلف گچ‌بری نظیر برگ کنگر، برگ مو (درخت انگور) و نقوش تزئینی به صورت طرح‌های چلیپا شکل، که نشان‌دهنده خلاقیت معماران عصر ساسانی است تزئین یافته و با گچ‌بری‌های زیبا تزئین شده است.
ایوان موزاییک بیشاپور
ایوان موزاییک دارای ۲۵/۱۱ متر طول و ۶/۱۰ متر پهناست و با طاق هلالی شکل پوشش یافته بود. در کف این ایوان با موزاییک‌های رنگین که با طرح‌های تزئینی منقوش شده مفروش بوده است. این موزائیک‌ها که از ارزشمندترین و نفیس‌ترین آثار به دست آمده از شهر بیشاپور است زینت بخش موزه‌های لوور پاریس و موزه ایران باستان تهران است. رنگ‌های به کار رفته در این موزاییک‌ها و طراحی زیبای آن بسیار چشمگیراست به‌طوری که مجموع این موزاییک‌ها به صورت یک فرش یکپارچه زیبا به نظر می‌رسید. هنوز آثار کمی از این نوع موزاییک‌ها به صورت نواری در کناره‌های دیوار این ایوان وجود دارد.
نویسنده: عماد جعفری