مسجد جامع در معماری به مسجدی می‌گویند که در هر شهر برای اجتماع مردم توسط حاکمان تاسیس می‌شده و نمازهای گروهی مهم مانند نماز جمعه و نماز عید در آن اقامه می‌شوند، به همین علت در مقیاس بزرگتر ساخته می‌شوند. کارکرد این مساجد با قصد گردهمایی‌ها، مکان برپایی نمازجمعه و نماز عید فطر و قربان است. در ایران مسجد جامع را مسجد جمعه و مسجد آدینه هم می‌گفتند. آنچه جالب به نظر می‌رسد این است که معمولا مساجد جامع بر روی بازمانده‌های آتشکده‌های زرتشتی ساخته شده‌اند. مسجد جامع سمنان از آثار تاریخی باارزش و جاهای دیدنی سمنان است. این مسجد در طول زمان تغییرات بسیاری داشته است. بسیاری براین عقیده‌اند مسجد جامع سمنان در قرن نخست هجری و بر روی خرابه‌های آتشکده بنا شده است. مسجد جامع سمنان در طول تاریخ از لحاظ مذهبی، فرهنگی و اجتماعی از ارزش و اعتبار بالایی برخوردار بوده است. سبک معماری مسجد به گفته پیرنیا شیوه معماری آذری بنا شده است.
عکس از سایت یار سفر
تاریخچه ساخت مسجد
در کتاب مرات البلدان صنیع‌الدوله آمده است: در زمان خلافت حضرت علی بن ابیطالب (ع)، ایشان فرمودند از کوفه تا بخارا هزار و یک مسجد بنا کنند، در حکومت عبدالله بن عمر، ثروتمندان سمنان مسجد کنونی شهر را ساختند ولی این بنا دارای چندان شکوهی نبود. پس از آن بارها افراد زیادی بر بنای ابتدایی افزودند، برای مثال، گنبد باختری و شبستان شمالی را با مار خواجه‌وند، ابوسعید سمنانی و خواجه نظام‌الدین در دوران سلطنت سنجر سلجوقی ساختند و شبستان جنوبی را شیخ رکن‌الدین علاالدوله سمنانی در زمان وزارت ارغون خان بنا کرد و چون خرابی به وجود آمده بود، در زمان فتحعلی شاه، ذوالفقارخان به تجدید آن پرداخت.
عکس از سایت همگردی
مشخصات مسجد
ایوان گنبد مقصوره
مسجد جامع سمنان قدیمی‌ترین اثر تاریخی و معماری شهر سمنان است که شاخصه‌های معماری قرون اولیه اسلامی تا پایان قرون میانه را می‌توان در آن مشاهده کرد
مسجد خاوری را خواجه کیقباد بن ملک شرف الدین سمنانی ساخت. ایوان متصل به گنبد که ایوان آجری رفیع و بلند مسجد است و ارتفاع بیش از ۲۱متر دارد در زمان سلطنت شاهرخ تیموری و به وسیله وزیرش خواجه شمس‌الدین علی بالیجه سمنانی و با استفاده از مال خالص وی ساخته شده است. در قسمت فوقانی ایوان و بر بدنه آن کتیبه‌ای از کاشی وجود دارد که از ضلع شمالی ایوان شروع شده و پس از گذشتن از ضلع غربی تا انتهای جنوبی ادامه می‌یابد. دهنه ديوان ۱۰٫۴۰ متر و در پشت آن مقصوره اي مربع شكل به طول و عرض ۱۴ قدم و به ارتفاع بيش از ۱۴٫۵ متر وجود دارد كه توسط گنبد سلجوقی پوشيده شده است و از طريق دو درب كوچك طرفين محراب ايوان به صحن مسجد و با چند درب بزرگ و كوچك به شبستان‌های اطراف راه می‌يابد. در پایین این کتیبه چند لوح سنگی بزرگ دیده می‌شود که مهمترین آنها دو لوحی است که مشتمل است بر فرمان‌های پادشاهان صفویه که برای اطلاع قاطبه اهالی سمنان در ایوان نصب کرده‌اند.
عکس از سایت صداوسیمای سمنان
عکس از سایت یار سفر
صحن مسجد
صحن مسجد جامع سمنان به شکل مستطیل است که طول آن ۲۷ متر و عرض آن ۲۵ متر است. شبستان شمالی مسجد جامع، شامل ۱۶ستون مدور و قطور است که بر روی آن طاقهای ضربی شبستان استوار شده است. شبستان شرقی به وسیله در ورودی جنوب شرقی و شبستان جنوبی به وسیله در شمالی از شبستان شمالی جدا می‌شود.
شبستان زمستانی
قدیمی‌ترین شبستان این مسجد موسوم به شبستان زمستانی در ضلع جنوبی مسجد است. این شبستان کاملا به سبک خراسانی ساخته شده و در معماری آن سعی شده طاق‌ها کوتاه‌تر شوند. به همین دلیل شاید برای نخستین بار از طاقهای کم خیز استفاده شده که از این حیث کاملا مشابه طاقهای مسجد تاریخانه دامغان است.
عکس از مرات نیوز
شبستان ابا حرب بختیار
مسجد جامع سمنان دارای چندین شبستان است که هریک در دوره ای از تاریخ ساخته شده‌اند. قدیمی‌ترین شبستان مسجد، شبستان زمستانی آن است
شبستان دیگر که در ضلع شرقی قرار دارد شبستان اباحرب است و ساخت آن منسوب به کیقباد بن ملک شرف‌الدین سمنانی وزیر امیر تیمور گورکانی است. قبلا به جای این شبستان، شبستان کوچکی بوده که توسط امیر ابوالحرب بختیار حاکم قومس در دوره غزنویان بنا شده بود و سپس در زمان تیموریان شبستان مزبور را خراب کرده و شبستان بزرگتری به جای آن بنا کردند. شبستان مزبور نیز از لحاظ معماری ستون‌ها شبیه مسجد تاریخ‌خانه دامغان است که به وسیله هشتی کوچکی با طاق گنبدی کم با تزیینات معقلی به فضای ۸ ضلعی بزرگی که به میدان جلوخان معروف است متصل می‌شود و از این طریق به بازار حضرت متصل می‌شود. بر بالای سر در آن ترکیبی از آجر و کاشی‌کاری‌های رنگارنگ به چشم می‌خورد که کلمات مبارک الله، محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین را به نمایش می‌گذارد.
شبستان جنوبی
این شبستان در ضلع جنوبی مسجد و بر بالای شبستان زمستانی قرار دارد و مشتل بر ۱۶ ستون مدور در وسط و ۸٫۵ ستون در طرف دیوار شرقی است که پایه‌های ۲۷ طاق شبستان را تشکیل می‌دهند. این شبستان در زمان ارغوان خان و به وسیله وزیرش شیخ علاالدوله سمنانی احداث شده و در عهد سلطنت فتحعلی شاه قاجار تعمیر شده است.
شبستان شمالی
این شبستان مشتمل بر ۱۶ ستون مدور و قطور است که بر روی آن طاقهای جنوبی شبستان استوار است. این شبستان توسط خواجه نظام‌الدین سمنانی بنا شده و درب نبش شمالی که مسجد را به خیابان امام خمینی و بازار علاالدوله مربوط می‌کند و به صورت نفیسی منبت‌کاری شده است در کنار این شبستان قرار دارد.
عکس از مرات نیوز
مناره مسجد جامع
مناره سلجوقی مسجد جامع سمنان از تاریخی‌ترین بخش‌های مسجد است و کتیبه آن نیز یکی از زیباترین بخش‌های مسجد را تشکیل می‌دهد
در گوشه شمال شرقی شبستان اباحرب بختیار، مناره‌ای به ارتفاع ۳۱٫۲۰ متر واقع است که درب ورودی آن در این شبستان گشوده می‌شود. این مناره از مناره‌های آجری و تاریخی است و به مناره مسجد جامع معروف است. طبق کتیبه‌ای که در اطراف مناره وجود دارد و به خط کوفی تزیینی است دستور ساخت مناره وجود دارد. دستور ساخت مناره سمنان را امیر اجل بختیار حاکم ایالت قومس در دوره غزنویان در سال ۴۱۷ صادر کرده است تزیینات مناره شامل تزیینات آجری است در ۷ بخش که با طرح‌های متنوع جلوه خاصی به بنا بخشیده است سه بخش انتهای تزیینات شامل سر و کلاهک مناره و مقرنس‌های آجری با پشت بغل‌های کوچک از کاشی به رنگ فیروزه‌ای در زیر تاج مناره است. تناسبی که بین این بخش‌ها از نظر تزیینات و طول آنها برقرار است حاکی از آشنایی کامل هنرمندان این عصر به اصول زیبایی‌شناختی بوده است. این مناره که به مناره سلجوقی مسجد جامع نیز شهرت دارد در دوره سلجوقیان به مسجد اضافه شده است.
عکس از سایت یارسفر
عکس از سایت یارسفر
مسجد جامع سمنان در سال ۱۳۱۰ با شماره ۱۶۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. این مسجد زیبا اولین و قدیمی‌ترین نماد معماری اسلامی در شهر سمنان محسوب شود. اگر سری به سمنان زدید حتما از این اثر تاریخی و معماری ایران دوره میانه دیدن کنید و شکوه معماری ایرانی-اسلامی را که تلفیقی از هنر و معماری قرون اولیه اسلامی تا دوره میانه است را در این مسجد از نزدیک مشاهده کنید.
عکس از سایت یار سفر
نویسنده: زهرا آذرنیوش