قره ضیاالدین نام شهر کوچکی است که در مرکز شهرستان «چایپاره» در استان آذربایجان غربی قرار گرفته است. این شهر که جمعیتی حدود ۲۴ هزار نفر دارد، در ۵۰ کیلومتری شمال شهر خوی قرار دارد و با مرکز استان یعنی شهر ارومیه نیز حدود ۱۸۰ کیلومتر فاصله دارد. این شهر ترکیبی از چند روستا بوده که به هم پیوسته و تشکیل یک شهر داده‌اند و در واقع خود شهر قره ضیاالدین قدمت خیلی طولانی ندارد. اگر گشتی در این ناحیه بزنید با تعدادی از آثار تاریخی ارزشمند روبه‌رو خواهید شد. یکی از این آثار باستانی، یک حمام قدیمی است که در محله «بیگ جوان» در غرب شهر قره ضیاالدین و در سمت ساحل غربی رودخانه «آق چای» واقع شده است. به این بنای تاریخی «حمام قره ضیاالدین» یا «حمام بیگ جوان» یا «حمام خان» نیز گفته می‌شود. البته مردم محلی آن را «کهنه حامام» نیز می‌گویند.
قدمت
به تاریخ ساخت دقیق این حمام در منابع اشاره‌ای نشده است. با این حال می‌دانیم که ساخت این حمام به دوره قاجار یعنی حداقل ۱۰۰ سال قبل برمی‌گردد.
عکس از صفحه فیسبوک قره ضیاالدین
مشخصات حمام
مساحت این حمام در حدود ۵۴۰ متر مربع است. عمده مصالح به کار رفته در ساخت این حمام شامل آجر و سنگ و ملات ماسه آهکی می‌شود. پلان آن به‌صورت مستطیل است. دیوارهای خارجی قطور آن بسیار جالب هستند، چرا که ضخامت آن‌ها کمی بیش از یک متر است. همچنین به منظور عایق کردن این دیوارهای خارجی، آن‌ها را با اندود کاه‌گل پوشانده‌اند. معمولا حمام‌های ساخته شده در نواحی کوهستانی را در سطحی پایین‌تر از زمین می‌ساختند، ولی در مورد این حمام این مورد صادق نیست. در حقیقت کف حمام قره ضیاالدین در سطحی برابر با محوطه خارج حمام ساخته شده است.
حال به معرفی بخش داخلی حمام می‌پردازیم. حمام دو در ورودی در سمت غربی دارد. ورودی حمام بخش «سربینه» است که همچون سایر حمام های تاریخی، درواقع نقش رختکن را ایفا می‌کرده است. پس از این بخش، وارد فضای اصلی استحمام می‌شویم که همان «گرمخانه» است. پس از این بخش نیز قسمت «خزینه» که گرم‌ترین بخش حمام است، قرار دارد. مردم ابتدا لحظاتی را در خزینه می‌ماندند تا بدن‌شان خیس خورد و سپس برای شستشو به گرمابه مراجعه می‌کردند. پس از شستشو نیز دوباره به خزینه مراجعه می‌کردند.
در حالت کلی می‌توان گفت که بخش سربینه نسبتا گرم و مرطوب، بخش گرمخانه گرم و مرطوب و بخش خزینه بسیار گرم و بسیار مرطوب است. این بخش‌ها از همدیگر مجزا هستند و معمولا در حمام‌ها توسط راهروهایی به یکدیگر متصل می‌شدند، ولی در حمام قره ضیاالدین ارتباط بین سربینه و گرمخانه از طریق یک درب است.
بر بالای فضای گرمخانه و سربینه یک گنبد مرتفع روی چهار عدد ستون به چشم می‌خورد. در کنار گنبد اصلی بنا و در چهار طرف آن، چهار گنبد کوچک‌تر نیز ساخته شده است. سایر بخش‌های حمام پوشش سقفی از نوع طاق‌آهنگ دارند.
عکس از صفحه فیسبوک قره ضیاالدین
نحوه عملکرد تاسیساتی حمام
در بخش خزینه، یک دیگ بزرگ به نام «تیان» قرار داشته که در زیر آن کوره حمام واقع بود که به آن «تون» نیز می‌گفته‌اند. حرارت لازم حمام با سوزانده شدن مواد آلی در این کوره ایجاد می‌شده و انتقال دود و گرمای آتش از پایین کف بنا به دودکش‌ها انجام می‌گرفت. در واقع یک سری گذرگاه زیرزمینی برای انتقال این گرما در داخل حمام به‌خصوص در بخش گرمخانه وجود داشته است.
آب به‌وسیله قنات یا کانال به یک حوض آب وارد و سپس توسط یک سری لوله‌هایی که «تنبوشه» نام داشتند، به خزینه منتقل می‌شده است. همچنین یک حوض بزرگ در میان فضای سربینه قرار داشته که کمک شایانی به مرطوب کردن فضای این بخش می‌کرده است. در قسمت بالایی پله های سربینه نیز اگر دقت کنید، حوض کوچکی را خواهید دید. افراد از این حوض برای آب کشیدن پاهای خود استفاده می‌کردند.
لازم به ذکر است که بانی تاریخی حمام قره ضیاالدین در سال‌های اخیر توسط سازمان میراث فرهنگی مورد بازسازی‌هایی قرار گرفته است. این بازسازی‌ها شامل مرمت بخش‌هایی همچون سقف و گنبدهای حمام بوده‌اند.
ثبت در فهرست آثار ملی ایران
حمام قره ضیاالدین یا حمام بیگ جوان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین و ارزشمندترین آثار تاریخی و جاهای دیدنی استان آذربایجان غربی و شهرستان چایپاره در تاریخ ۲۴ تیر ۱۳۸۲ هجری شمسی و با شماره ثبت ۹۱۷۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
عکس‌های گالری از صفحه فیسبوک قره ضیاالدین
نویسنده: پویا جوانمرد