شهربابک یکی از شهرهای تاریخی ایران است که بعضی از تاریخ نویسان آن را به اردشیر بابکان و بعضی دیگر به بابک جد اردشیر نسبت می‌دهند. شهرستان شهربابک با دارا بودن جاذبه‌های گردشگری طبیعی و تاریخی یکی از مهم‌ترین مقاصد گردشگری استان کرمان است. عمارت موسی خانی از بناهای تاریخی زمان قاجاریه در این شهرستان است و از نظر موقعیت مكانی در خیابان شریعتی و در محله سفلای این شهر قرار دارد.
قبل از تاج گذاری آقا محمدخان، ابوالحسن خان فرزند سلطان محمود حاکم شهر بود و بعد از اینکه به دست آقا محمد خان کور شد، از حکومت کناره گرفت و برادرزاده‌اش حاج محمد علی اداره امور را در دست گرفت. پس از حاج محمد علی ملقب به حاج آقا، فرزندش در شهربابک به حکومت رسید. دوران حکومت او هم‌زمان با سلطنت محمد شاه و ناصرالدین شاه قاجار بود و موقوفات بسیاری داشته است. وی نزدیک ۳۰ سال حکومت کرد و عمارت بزرگی ساخت که به عمارت موسی خانی معروف است. تاریخ احداث آن ۱۲۲۷ - ۱۲۳۲ هجری شمسی است و عمر بنا به ۱۲۰ سال می‌رسد.
عمارت موسی خانی یکی از زيباترين خانه‌های تاريخی ايران و جاهای دیدنی شهربابک به شمار می‌رود، خانه‌ای که در یکی از محله‌های قدیمی شهربابک واقع شده است که در گذشته، در نزدیکی عمارت، بازار سرپوشیده شهر قرار داشت که هم اکنون اثری از آن نیست. بنای عمارت موسی خانی از جمله ابنیه مسکونی اعیانی و حاکم نشین شهربابک است که از دو بخش اندرونی و بيرونی تشكيل شده است و به صورت حياط مركزی ساخته شده است. تزیینات در این بنای زیبای موسی‌خانی به صورت گچبری و سیم در بخش‌های مختلف نمای ساختمان اجرا شدهاند. مصالح به کار رفته در بنا خشت خام و گل رس، کاه، آهک، گچ، سنگ، چوب و شیشه است. نوع چوب‌های به کار رفته در درها و پنجره‌ها و ارسی‌ها از چوب گردو است و تمامی ستون‌ها و حایل‌ها از چوب درخت توت ساخته شدهاند. مساحت بنا ۷۵۰۰ متر مربع (۲۳۰۰متر مربع زیر بنا، ۵۲۰۰ متر مربع باغ عمارت) است.
بنای این عمارت در دو طبقه و در سه ضلع اصلی شمالی، جنوبی و غربی ساخته شده است. اتاق‌های اصلی عمارت اغلب با ابعاد ۴ در ۷ متر و در دو طبقه بنا شده که در هر جهت چهار اتاق گنجانده شده است. ۶۰ اتاق کوچک و بزرگ در دو بخش مجزا بنای عمارت موسی خانی را تشکیل می‌دهند. این بنا در هر دو طبقه جلوه‌ی چهار فصل دارد که در بخش شمالی و زمستانه‌ی آن شاه‌نشین با اتاق‌هایی پنج دری در اطراف مشاهده می‌شود و در قسمت جنوب یا تابستانه‌ی آن تالار با اتاق‌های سه دری احداث شده است. ورود به اندرونی بنا از جبهه جنوب شرقی امكان پذير است بدین نحو كه در پشت سر در هشتی واقع شده كه با ۹۰درجه زاويه و گذشتن از دالانی طولانی به حياط خانه می‌توان راه یافت. انبار غله، بادگیره ، طاق‌نماها، حوض درونی و بیرونی از دیگر سازه‌های این عمارت بزرگ است.
ضلع شمالی، زمستانی:
که به صورت دو طبقه ساخته شده، دارای یک بادگیر دوقلو بوده که برای استفاده در بهار کاربرد داشته است، بادگیرها در زمان فرج الله خان، نوه موسی خان به برج نگهبانی تبدیل شدهاند و این قسمت در حال حاضر به عنوان موزه مردم‌شناسی استفاده می‌شود.
ضلع غربی، تابستانی:
کاربرد این ضلع در تابستان بوده است. در این ضلع یک بادگیر بزرگ و بلند قرار دارد که تاج آن در سیل سال ۱۳۶۵ خورشیدی تخریب شده است. قرار گرفتن بادگیری بلند در بخش غربی ساختمان، موجب خنک شدن اتاق‌ها در فصل گرما شده و وجود این گونه بادگیرها اما در اندازه‌های کوچک‌تر در بخش شمالی و در دو سوی هشتی یا شاه نشین نیز علاوه بر افزودن زیبایی بنا، موجب مطبوع ساختن هوای ساختمان شده است. در تقاطع ضلع شمالی و غربی، انبار غله وجود دارد، که به خاطر نوع طراحی خاص آن همیشه دمایی کمتر از بقیه قسمت‌های عمارت دارد.
ضلع جنوبی، بهار نشین:
تمامی اتاق‌ها و ایوان اصلی آن به باغ بزرگ عمارت و حیات داخلی آن مشرف است. طرف جنوبی ضلع بهار نشین که رو به باغ عمارت است از دو ایوان دو طبقه به صورت متقارن و یک ایوان اصلی در وسط تشکیل شده است. در تقاطع ضلع جنوبی و غربی برج اصلی عمارت قرار دارد که بر رودخانه و قسمت غرب و جنوب بنا اشراف کامل دارد.
در ضلع شمالی حیاط مركزی، ایوان در محور باریكه‌ها و سه دری‌ها در طرفین آن به صورت قرینه واقع شدهاند. در ضلع جنوبی بنا، با توجه به موقعیت زمین صرفا طاق نمایی ایجاد شده است. در ضلع شرقی و غربی نیز، پنج دری و در طرفین آن راهروها و سه دری به صورت قرینه قرار دارند. در بخش میانی حیاط مركزی فضای اندرونی، حوض بزرگ مستطیل شكلی وجود دارد كه پیرامون آن را باغچه‌ها در برگرفته‌اند. در امتداد ضلع غربی بنا و در پشت پنج دری ایوان، فضای بیرونی قرار دارد. این بخش از بنا نیز فضای مستطیل شكل مجزایی است كه در اضلاع شمالی جنوبی و غربی آن در امتداد دیوار، طاق نماهایی در ارتفاع پایین‌تر ایجاد شده است. در جلوی این بخش از بنا حوض بزرگ دیگری وجود دارد. ورود به این بخش از بنا نیز در ضلع شمالی حیاط و از میان طاق نماها امكان پذیر است.
این خانه نمونه بارز معماری سنتی و معرف هنر، ذوق و توانایی معمار ایرانی است. بنای عمارت موسی خانی با معماری بی‌نظير و تزیينات منحصر به‌فردش که به صورت تزیينات سيم و سكه در بخش‌های مختلف نمای ساختمان اجرا شدهاند، را می‌توان یکی از زیباترین بناهای ایرانی دانست، از مهمترين تزیينات اجرا شده در اين بنا می‌توان به نقوش حيوانی كبوتر، نقوش گياهی سرو، گل و بوته و نقوش هندسی شمشه و قاب‌بندي اشاره كرد.
باغی با دیوارهای هشت متری بخش دوم عمارت موسی خانی را تشکیل می‌دهد که زیبایی وصف ناشدنی را در فصول مختلف، بخصوص تابستان و بهار در خود دارد. این باغ حیاطی مفروش از آجر و حوضی با تبلور رنگ بندی‌های چشم‌نواز را در خود جای داده است. وجود قلاب‌ها در دیواره‌های حیاط نشان‌گر کشیدن چادر در محوطه در زمان‌های خاص است.
تلالو شیشه‌های رنگی پنجره‌ها، حوضچه‌ای زیبا و لبریز آب در وسط حیاط عمارت، گچبری‌های نقوش حیوانات و پرندگان تنها بخشی از زیبایی نفس‌گیر این عمارت محسوب می‌شوند که به خوبی معماری ایرانی و سبک زندگی ایرانی را نشان می‌دهند. این بنا در سال ۱۳۷۱ - ۱۳۷۳ مورد بازسازی قرار گرفته است و در تاریخ ۱۳۸۱/۱۱/۱۲ در فهرست آثار ملی ثبت گردید. هرچند در گذشته از این بنا به عنوان فرمانداری استفاده می‌شده است اما امروزه از آن به عنوان ساختمان میراث فرهنگی و موزه مردم‌شناسی شهر بابک استفاده می‌شود.
نویسنده: بهاره غنچه