منطقه حفاظت‌شده ورجین سیمایی کوهستانی دارد. حداکثر ارتفاع آن در داخل منطقه ۳۹۳۰، حداقل آن ۱۵۶۰ و ارتفاع متوسط آن ۲۶۶۴ متر محاسبه شده است. این ناحیه پیش از انقلاب جزو شکارگاه‌های اصلی پادشاهان قاجار و سپس خاندان پهلوی بود، به همین دلیل مورد حفاظت شدید قرار داشت.
ورجین، منطقه‌ای کوهستانی و سردسیر است و بخشی از حوزه آبخیز لتیان در کوه‌های البرز مرکزی به شمار می‌رود. به دلیل جاذبه‌های اکوتوریستی، این منطقه یکی از زیباترین و پرجاذبه‌ترین مناطق در اطراف کلان شهر تهران به شمار می‌آید.
آب و هوای دلنشین، گونه‌های گیاهی و جانوری غنی و زیبا، رودخانه‌های پر آب، چشمه‌ها و ارتفاعات سرسبز از جمله جاذبه‌ها و چشم‌اندازهای طبیعی این منطقه است.
موقعیت جغرافیایی
$('.map-container')
.click(function(){
$(this).find('iframe').addClass('clicked')})
.mouseleave(function(){
$(this).find('iframe').removeClass('clicked')});
منطقه حفاظت‌شده ورجین از جاهای دیدنی لواسان به شمار می‌رود و در شمال‌شرق تهران و در شهرستان شمیرانات واقع شده است. از شمال با پارک ملی لار و از سمت شرق با منطقه حفاظت‌شده البرز مرکزی هم‌مرز است.
تاریخچه
منطقه ورجین قبل از پیروزی انقلاب یکی از شکارگاه‌های سلطنتی بوده و به صورت قرق سلطنتی تحت حفاظت بوده است. پس از پیروزی انقلاب در سال ۱۳۵۸ به سازمان حفاظت محیط زیست واگذار و در تاریخ ۱۳۶۱/۶/۲۱ بر اساس مصوبه شماره ۸۹ شورای عالی محیط زیست به‌عنوان منطقه حفاظت‌شده ورجین معرفی و با مساحت ۲۶۹۰۷ هکتار تحت مدیریت اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان تهران قرار گرفت.
ناصرالدین شاه در سفرنامه مازندران خود چنین می‌نویسد:
چهارشنبه ۲۱ شعبان ۱۲۹۲ ه.ق به اقدسیه رفتیم که یکی از قصرهای ییلاقی سلطنتی است. سه شب آنجا ماندیم روز شنبه ۲۴ شعبان از گردنه تل هرز به سمت اوشان رفتیم. در بالای گردنه تله هرز (اطراف سوهانک کنونی) دوربین انداختیم به کوه ورجین یک دسته قریب هزار پانصد قوچ به نظر آمد و آنها را شمارش نمودیم.
پوشش گیاهی
چهره عمومی پوشش گیاهی منطقه حفاظت‌شده ورجین را گندمیان و گون‌ها تشکیل می‌دهند و در محدوده جغرافیایی کمی از ارتفاعات جنوب‌غرب و غرب آن نیز تک درخت‌های ارس (سرو کوهی) و جامعه درختچه‌ای بادام تلخ (بادام کوهی) قابل مشاهده است.
از نظر تنوع گونه‌های گیاهی این منطقه نسبتا غنی است و گونه‌های گیاهی غالب منطقه گیاهان ارتفاع پسند و گیاهانی است که اغلب روی شیبی تند قابلیت استقرار دارند و از نظر حفظ ذخایر ژنتیکی دارای اهمیت خاصی هستند.
منطقه حفاظت‌شده ورجین در برگیرنده ۳۲ گونه از گیاهان انحصاری ایران است و از مهم‌ترین گونه‌های گیاهی این منطقه می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
زرشک، گل گاوزبان، بومادران، درمنه کوهی، گل گندم، کنگر، شکر تیغال، شنگ بابویه، پیچک صحرایی، خاکشیر تلخ، ارمک (ریش بز)، پونه، مریم گلی، چای کوهی، لاله کوهی، جغجغک، ختمی و پنیرک.
گل گاوزبان
گیاه دارویی گاوزبان به علت خاصیت درمانی از گذشته تا اکنون مورد استفاده قرار می‌گیرد. گل، برگ یا سرشاخه گلدار گیاه مصرف دارویی دارد. برگهای گاوزبان در برخی مناطق به‌صورت سالاد استفاده و برگ پخته آن نیز به‌صورت اسفناج مصرف می‌شود و همچنین سرشاخه گلدار آن مقدار کمی اسانس و املاح مختلف از جمله منگنز، منیزیم و اسید فسفریک دارد. از گذشته‌های دور این گیاه با ارزش توسط مردم جهت رفع عوارض زکام، سرماخوردگی به‌عنوان افزایش‌دهنده فشار خون، آرام‌بخش و معرق به صورت سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. از نظر سنتی گل و برگ این گیاه با ارزش با طبیعت گرم دارای اثر نشاط‌آور، مقوی عمومی و شاداب‌کننده رخسار است و همچنین در بیماری‌های کلیوی، به خصوص ورم کلیه، مورد استفاده می‌گیرد. تحقیقات جدید نشان داده است دم کرده‌های این گیاه در افزایش سیستم ایمنی بدن مؤثر است و دارای اثرات ضدمیکروبی و ضدعفونی و همچنین عصاره آن خاصیت ضد التهابی و ضد افسردگی دارد.
گاوزبان گیاهی مقاوم به شوری است که قادر به جذب یون‌های سدیم، کلر، پتاسیم، کلسیم و منیزیم از خاک است و می‌توان از این گیاه برای خارج ساختن این یون‌ها از خاک و اصلاح خاک‌های شور و قلیا استفاده کرد.
گونه‌های شاخص جانوری
محدوده امن منطقه حفاظت‌شده ورجین به دلیل شرایط خاص توپوگرافیک و آب و هوایی، پر تراکم‌ترین جمعیت قوچ و میش را دارد و می‌توان انواع زیر گونه‌های قوچ و میش در سطح استان تهران را در این منطقه مشاهده کرد. از حیات‌وحش شاخص منطقه حفاظت‌شده ورجین می‌توان به گونه‌های زیر اشاره کرد.
پستانداران
قوچ و میش البرز مرکزی، کل و بز، پلنگ، خرس قهوه‌ای، گراز، گرگ، خرگوش، تشی، گربه وحشی، سیاه‌گوش، شغال، روباه، راسو، سمور، شنگ و کفتار از گونه‌های شاخص منطقه هستند.
تشی
تشی هندی در ایران اغلب با عنوان تشی شناخته می‌شود. ایران، جنوب آسیا و خاورمیانه محل زندگی این پستاندار به شمار می‌روند. تشی هندی یا همان سیخور بزرگ‌ترین جونده دشت‌ها و بیابان‌های ایران است و به‌جز آذربایجان‌غربی در تمام ایران دیده شدهاند. سر و تنه این پستاندار ۷۰ تا ۹۰ سانتی‌متر است، طول هر یک از خارها ۱۸ تا ۳۵ سانتی‌متر و وزن آن به ۱۱ تا ۲۵ کیلوگرم می‌رسد. دم تشی هندی نیز ۸ تا ۱۰ سانتی‌متر طول دارد.
خارهای بلند روی بدن تشی او را از سایر پستانداران متمایز می‌کند. خارهای ناحیه گردن و شانه نازک و بلند است، موقعی که آنها را سیخ می‌کند به شکل بادبزن در می‌آیند و جانور بزرگ‌تر به نظر می‌رسد. خارهای قسمت پشت کوتاه‌تر و کمی کلفت‌تر با نوارهای سیاه و زرد و خارهای ناحیه دم کوتاه و سفیدند. بر خلاف تصور، تشی نمی‌تواند خارهای خود را پرت کند، بلکه هنگام احساس خطر برای بزرگ جلوه دادن خود خارها را سیخ می‌کند و خود را از پشت یا بغل به جانور مهاجم می‌کوبد تشی‌ها حس بویایی و شنوای بسیار قوی، اما چشمان ضعیفی دارند.
تشی جانوری بسیار محتاط و شبگرد است و تنها پس از تاریکی کامل از سوراخ خود بیرون می‌آید. سوراخ تشی دارای ورودی‌های بسیار است و در ژرفای زمین قرار دارد. این جانور در اغلب زیستگاه‌ها اعم از جنگلی، کوهستانی، استپی و بیابانی زندگی می‌کند. پیرامون باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی نیز از جمله مناطق سکونت آن هستند تشی‌ها یا همان سیخورها خواب زمستانی واقعی ندارد، اما ممکن است چند ماه زمستان را از لانه بیرون نیایند.
خارهای سیخور یک وسیله دفاعی است. البته سیخور این تیرها را که از جنس ناخن هستند پرت نمی‌کند، بلکه وقتی حیوان شکارچی آن را دنبال می‌کند سیخور یکدفعه ایستاده و شکارچی به آن می‌خورد و تیغ‌های آن در بدن مهاجم فرو می‌رود.
پرندگان
در مجموع ۱۲۴ گونه مختلف پرنده توسط کارشناسان محیط زیست در منطقه شناسایی شدهاند. انواع پرندگان شکاری مثل عقاب طلایی، قرقی، طرلان، کورکور سیاه، سنقر، سارگپه، انواع جغد از جمله جغد شاخ‌دار، انواع لاشخور مثل هما، دال و کرکس مصری، انواع شاهین از جمله بالابان، لیل، دلیجه، دلیجه کوچک و بحری و پرندگان دیگری همچون کبک، کبک دری، تیهو، مرغابی، طوطی طوق صورتی، دارکوب، کبوتر چاهی، بلبل، هدهد، زنبورخوار، مرغ مینا، قمری و بلدرچین، فندق شکن و انواع چکاوک، پرستو، سهره، گنجشک و کلاغ از دیگر پرندگان این منطقه هستند و برخی از آنها در فصل سرد سال به مناطق گرم‌تر مهاجرت می‌کنند. پرندگان مهاجر آبزی و کنار آبزی همانند حواصیل، خوتکا، اردک سرسبز، آبچیلیک، کاکائی در منطقه وجود دارد.
از بین کل پرندگان منطقه ۲۳ گونه از جانوران حمایت‌شده و ۵ گونه (هما، عقاب طلایی، بالابان، بحری و شاهین) از حیوانات در معرض خطر انقراض در ایران هستند.
حواصیل
حَواصیل یا مرغ ماهی‌خوار پرنده‌ای است پابلند که در آب‌های شیرین یا آب‌های ساحلی زندگی می‌کند. حواصیل از راستهٔ مرغ‌سقاسانان (Pelecaniformes)، خانوادهٔ حواصیلیان (Ardeidae) است. ۶۴ گونه حواصیل وجود دارد که برخی از آنها بوتیمار، برخی غمخورک و برخی نیز قار نامیده می‌شوند. نام قار بیشتر برای آن دسته از حواصیل‌ها به کار می‌رود که پرهای سفید یا آراسته‌ای دارند.
تمام این پرندگان از جانوران کوچک روی زمین تغذیه می‌کنند. این پرندگان، در آسمان آهسته و بسیار زیبا پرواز می‌کنند. گرچه حواصیل‌ها با برخی پرندگان از دیگر خانواده‌ها از جمله درنا، اکراس و کفچه‌نوک همانندی دارند، اما بر عکس این پرنده‌ها که هنگام پرواز گردن خود را به صورت کشیده و به سوی جلو می‌گیرند، حواصیل‌ها هنگام پرواز گردنشان را بالا و به سوی عقب می‌گیرند. لک‌لک‌ها و حواصیل‌ها همانندی زیادی دارند. لک‌لک‌ها پرندگانی بلند قامت با پاهایی بلندند. حواصیل‌ها دریاچه‌ها را بیشتر ترجیح می‌دهند، در حالی که اکثر لک‌لک‌ها در میان علفزارها و بوته‌ها گشت می‌زنند. برخی گونه‌های حواصیل به صورت گروهی در درخت‌ها آشیانه می‌سازند و برخی دیگر به‌ویژه بوتیمارها آشیانه‌هایی به صورت بستر در نیزارها می‌سازند.
در ایران ۱۳ گونه از سرده حواصیل شناسایی شدهاند که ۹ گونه آن به صورت بومی و مهاجر عبوری در گیلان وجود دارند. حواصیل‌ها به استناد قانون شکار و صید و مصوبه شورای عالی محیط زیست از گونه‌های حمایت شده در ایران به‌شمار می‌آیند.
خزندگان
لاک‌پشت مهمیزدار، مارآبی، مار آتشی، مار جعفری، گرگ مار، افعی پلنگی، گرزه مار، افعی البرزی و آگاما از جمله خزندگان منطقه هستند.
دوزیستان
قورباغه، وزغ و قورباغه درختی در این منطقه دیده شدهاند.
ماهی‌ها
قزل آلای خال قرمز، سیاه ماهی، عروس ماهی وزرده پر یا زردک در آب‌های این منطقه زیست می‌کنند.
وضعیت اجتماعی
به لحاظ وضعیت اجتماعی و جوامع انسانی داخل منطقه حفاظت‌شده ورجین، بهره‌برداران روستایی معمولا از اواسط بهار تا اوایل مهرماه دام‌های خود را در مراتع حریم روستاهای خویش نگهداری می‌کنند. این گروه از بهره‌برداران فاقد پروانه چرای انفرادی بوده و معمولا پروانه چرای دام‌های این بهره‌برداران به‌صورت گروهی یا به اسم شورای اسلامی روستا صادر شده است. اما دامداران هر روستا، مراتع متعلق به اعضای گروه یا روستا را بین خود تقسیم کرده‌اند.
برخی از روستاییان که دارای مراتع بیش از نیاز دام‌های خود هستند، آنها را به دامداران عشایری اجاره می‌دهند. عشایر کوچنده در یک دوره یکصد روزه (از اواخر خردادماه تا اوایل مهرماه هر سال) از این منطقه به‌عنوان ییلاق استفاده می‌کنند. اگرچه اداره امور این منطقه به عهده سازمان حفاظت محیط‌زیست است، اما اهالی دارای حقوق قانونی و عرفی پیرامون اراضی این منطقه هستند. این حقوق شامل مساکن و حریم آنها و اراضی زراعی و باغات است و ضمنا تمامی مراتع منطقه در چهارچوب پروانه‌های چرای دام به شورای اسلامی و روستاهای منطقه یا عشایر کوچنده دامدار محول شده است، لذا بخش قابل توجهی از عرصه منطقه در شمار مستثنیات بوده و حق انتفاع از بقیه مناطق که عمدتا مراتع است در چهارچوب پروانه‌های چرای دام به افراد واگذار شده است.
دسترسی منطقه
سفر و بازدید از ورجین برای اهالی تهران آسان است. برای رفتن به آنجا می‌توان از جاده لواسانات در نزدیکی تهرانپارس یا از جاده لشگرک از تجریش استفاده کرد. ورود به جاده لواسانات هم از ۳ بزرگراه همت، رسالت و بابایی و هم از جاده رودهن و دماوند (ابتدای جاده هراز) ممکن است. پس از چند کیلومتر حرکت در این جاده به گردنه قوچک و حاشیه غربی منطقه ورجین می‌رسید؛ آن وقت یک دوراهی پیش‌رو دارید. جاده لشگرک هم کمی قبل از این دوراهی به جاده لواسانات می‌رسد. راه شرقی به لواسان و راه غربی به اوشان و فشم منتهی است و هر دو راه از مرز منطقه حفاظت‌شده عبور می‌کنند. اگر به سوی لواسان بروید، پس از ورود به شهر لواسان باید وارد جاده کندو بوجان شوید و اگر به سوی فشم رفتید، باید نرسیده به شهر فشم، از جاده امامه استفاده کنید.
شهرهای اوشان و فشم و لواسان در حاشیه منطقه حفاظت‌شده قرار دارند و روستاهای پس از آنها بخشی از منطقه ورجین است. فاصله ابتدای منطقه حفاظت‌شده از شهر تهران فقط ۱۵ کیلومتر است. نگران وضعیت جاده هم نباشید، همه این مسیرها آسفالت است. علاوه بر ورجین، از جاذبه‌های گردشگری متعدد دیگر این ناحیه مثل جاجرود و سد لتیان در جنوب لواسان، قله ۴۳۷۵ متری خلنو که مسیر اصلی آن از روستای لالون منطقه فشم آغاز است، منطقه آهار در گرمابدره و آثار تاریخی چون قلعه مازیار در کنار روستای امامه و کاخ مظفری در جنوب شهر اوشان هم می‌توان بازدید کرد.
تعارضات و تهدیدات منطقه
با توجه به اینکه منطقه ورجین یکی از ییلاقات استان بوده و دارای آب و هوایی مطبوع و خنک در ماه‌های گرم سال است، از گذشته مورد توجه شهرنشینان اطراف علی‌الخصوص تهرانی‌ها است که این امر مسائل و معضلات متعددی را برای منطقه به دنبال دارد:
تصرف اراضی ملی
آلودگی آب به واسطه وجود شهرها و روستاها در حاشیه رودخانه‌های تأمین‌کننده آب شرب
ساخت و سازها و ویلاسازی‌های غیرمجاز
تخلیه فاضلاب مراکز پذیرایی و خدماتی در حاشیه رودخانه ها
تغییر کاربری اراضی به‌صورت غیر قانونی
ساخت‌وسازهای غیرمجاز در حریم رودخانه حفاظت‌شده جاجرود بر خلاف مصوبات شورای عالی امنیت ملی
شکار و صید غیرمجاز
عکس دوم گالری از وحید حسینی
نویسنده: بهنام شکوری