بازار ارومیه همانند دیگر بازارهای سنتی ایران در مجموعه بافت قدیمی شهر قرار گرفته است. این بازار که بر اساس نیازهای اجتماعی و اقتصادی مردم ارومیه در عصر خود شکل گرفته، دارای معماری خاصی است که با اندک تفاوت‌هایی که بر گرفته از فرهنگ هر گوشه از ایران است، تقریبا در تمامی بازارهای سنتی ایران وجود دارد. بازارها زبان گویای فرهنگ شهرهای مختلف ایران هستند، بازار ارومیه نیز از این خصوصیت به دور نیست. این بازار را که حاصل ذوق هنری و معماری ایرانی-آذری دانسته‌اند همواره یکی از مقاصد گردشگران داخلی و خارجی در ایران است.
نگاهی به معماری و کارکرد مجموعه بازار ارومیه در این شهر نشان‌دهنده موقعیت خاص این مکان در دوره رونق بازار بوده است. پر واضح است که در زمان شکل‌گیری این بازار، روستاهای اطراف شهر ارومیه برای عرضه و تقاضای محصولات مورد نظر خود به این مکان مراجعه می‌کرده‌اند. وجود مسجد و حمام در کنار بازار تاریخی ارومیه نشان‌دهنده فعال و زنده بودن این بخش از شهر به عنوان مرکز اصلی شهر برای فعالیت‌های اجتماعی، اقتصادی، و فرهنگی و دیگر کارکردهایی که بازارهای سنتی ایران در عصر خود داشته‌اند، بوده است. عمده واردات در زمان‌های گذشته نفت بود که با شتر از قفقاز به بازار تجاری خوی و از آنجا به بازار ارومیه و تبریز انتقال داده می‌شد.
بافت اصلی بازار ارومیه که قدیمی‌ترین بخش آن است، مربوط به دوره صفویه است. این بازار در گوشه جنوب شرقی شهر قرار گرفته است. این بنای تاریخی و فرهنگی در دوره قاجار گسترش یافته و الحاقاتی به آن اضافه شده است. در اطراف این بازار تاریخی حمام‌هایی قرار دارد که کارشناسان میراث فرهنگی و تاریخی سابقه آن‌ها را به دوران زندیه و قاجار می‌رسانند. با گذشت زمان و پیشرفت تکنولوژی و تغییر شکل سبک زندگی مردم ارومیه به شیوه مدرن، کم‌کم تغییراتی در ظاهر شهرها رخ داد که سبب شد بخشهایی از بازار از بین برود.
مشخصات بازار ارومیه
در حال حاضر بخش سالم بازار ارومیه که در مرکز شهر قرار گرفته، پلانی مستطیل شکل دارد که در حد فاصل خیابان‌های عسکرآبادی، امام، مهاباد و اقبال محصور شده است. این بازار در حدود ۶۰ هزار مترمربع مساحت دارد که بافت قدیمی آن امروزه تحت مراقبت و بهسازی است. بازار ارومیه در حدود ۱۰۰۰ باب مغازه با کارکردهای مختلف و متنوع و تعداد ۷ تیمچه و سرای نسبتا بزرگ، ۵ حمام قدیمی و یک باب مسجد که معروف به مسجد جامع است، ۵ هزار مترمربع مساحت (مساحت مسجد جامع شهر) دارد که سبب شده این مجموعه به عنوان یک اثر تاریخی پرارزش مطرح شود.
سرای حاج ابراهیم بازار ارومیه
از جمله کارکردهای مغازه‌ها می‌توان به مس‌گری، زرگری، چاقوسازی، فرش‌فروشی، بذرفروشی و بلور‌فروشی، کفاشی، عطاری، بزازی و... اشاره کرد که از راسته‌های پررونق مجموعه تاریخی بازار ارومیه بوده‌اند.
از ویژگی‌های مهم و قابل ذکر این مجموعه تاریخی می‌توان به سادگی آن اشاره کرد. با وجود تفاوت‌هایی که از لحاظ فرم در طاق‌ها، چشمه و گنبدهای بازار مشاهده می‌شود، هیچ گونه تنوعی از حیث تکنیک هنری مثل کاشی‌کاری، سنگ‌کاری و درب‌های قدیمی پرکار چوبی در بازار دیده نمی‌شود. مصالح راسته بازارها و چهارسوها از آجر انتخاب شده و اکثر آن‌ها فاقد اندود ساده گچ است.
مجاورت بازار ارومیه با مسجد شهر بر زیبایی معماری بازار و اهمیت آن تاثیر گذاشته است. سردر ورودی اصلی بازار ارومیه از سمت مسجد اعظم، از زیباترین ویژگی‌های قدیمی شهر است. تاریخ بنای این مسجد را که خود معماری پرجاذبه ای دارد، به قرن ششم هجری نسبت داده‌اند. سبک معماری این بازار، ایرانی-اسلامی است که برخی آن را با ریزه‌کاری و سلیقه آذری که برگرفته از فرهنگ تاریخی و اصیل مردم شهر بوده،ترکیب می‌کنند. بازار ارومیه در تاریخ ۲۲ خرداد سال ۱۳۱۶ به شماره ۱۶۳۹ در فهرست آثار ملی ثبت شد.
امروزه با وارد شدن از در ورودی اصلی بازار، ابتدا مغازه‌های لبنیات فروشی به چشم می‌خورند و بعد می‌توان وارد راسته زرگرها شد.
با گذشتن از این راسته فرش‌های ابریشمین اصیل در بازار شهر توجه‌ها را به خود جلب می‌کنند. در طول این مسیر این زیبایی معماری بازار ارومیه است که چشم‌ها را به سمت خود سوق می‌دهد. چشم برداشتن از معماری طاق‌ها و گنبدهای زیبای این بازار راحت نیست. شاید اگر ساعت‌ها صرف دیدن این معماری شود با درک زیبایی‌های آن، هرگز متوجه گذر زمان نشوید.
بازار زرگرهای ارومیه
بخشهایی از بازار ارومیه امروزه نوسازی شده است. این نوسازی به روش‌های استاندارد انجام نشده و همین امر سبب شده است که ناهماهنگی بخش نوسازی شده با بافت قدیمی، کاملا خود را نشان دهد. به این صورت چشم‌انداز چندین راسته، سرا و تیمچه دچار تغییرات و ناهماهنگی شده و سراهای آن از بین رفته‌اند، که به علت حجم و گستردگی زیاد آثار مجموعه، دیگر واحدهای آن شکل و بافت خود را حفظ کرده و بازار در ردیف اماکن تاریخی و معماری پرارزش کشور به شمار می‌رود.
همانطور که گفته شد، آنچه از بازار ارومیه برجای مانده، نشان‌دهنده سابقه این بازار در عصر صفویه است. با این حال برخی کارشناسان معتقدند که پایه اصلی شکل‌گیری بازار ممکن است به قرن چهارم هجری نیز برسد که این نظریه قابل بررسی است. در حال حاضر بازار ارومیه به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی ارومیه مورد بازدید گردشگران داخلی و خارجی است و علاقه‌مندان معماری و تاریخ و هنر را در این شهر با خود همراه می‌کند.
عکس‌های گالری از مهدی رهنورد
نویسنده: زهرا آذرنیوش