رباط جام

شهرستان تربت جام از روزگاران کهن جایگاه ویژه‌ای در تاریخ، هنر، عرفان و ادبیات ایران داشته است. موقعیت خاص جغرافیایی آن که در مسیر جاده ابریشم و شاهراه هرات به نیشابور قرار گرفته همواره تحت تأثیر این دو پایتخت هنری و فرهنگی ایران بوده است. این شهر را در طول دوران با نام زام، زاب، بوژگان، پوچگان، جام و تربت جام خوانده‌اند. بوژگان کرسی این ناحیه تا قرون سوم و چهارم هجری شمسی بوده است و زادگاه بزرگانی چون ابوالوفاء بوژگانی (بنیان‌گذار هندسه کروی و محاسب واریاسیون مدار ماه) و خواجه ابوذر بوژگانی (اولین شاعر شعر عرفانی در زبان پارسی) می‌باشد. در قرن پنجم و ششم هجری به واسطه حضور و مدفن شیخ‌الاسلام احمد جامی، نام آن به تربت جام تغییر پیدا می‌کند و اندک اندک محوطه تاریخی بوژگان مرکزیت خود را از دست می‌دهد. شهرستان تربت جام در استان خراسان رضوی جاذبه‌های گردشگری تاریخی و مذهبی بسیاری دارد. از جاذبه‌های تاریخی و جاهای دیدنی تربت جام در مرکز شهر می‌توان به رباط جام اشاره کرد. رباط منحصرا به ساختمان‌های کنار راه و به ویژه بیرون از شهر و آبادی اطلاق می‌شود. رباط علاوه بر حوض و آب انبار دارای اتاق‌های متعددی است که گرداگرد حیاطی را فرا گرفته و مسافران می‌توانند یک یا چند شب را در آن بیاسایند. واژه رباط از روزگاری بسیار کهن به زبان تازی راه یافته و حتی از آن فعل نیز ساخته‌اند و رباط به معنای منزل گرفتن و آسودن در میان راه بکار می رفته و شاید بر خلاف آنچه در آغاز به نظر می‌آید ربط و ارتباط هم از این واژه آمده نه اینکه رباط مشتق از ربط باشد. در گذشته به ویژه در دوران اسلامی رباط‌ها در مسیرهای راه اصلی با فواصل معینی به عنوان تاسیسات بین راهی ساخته می‌شدند. این رباط‌ها در حقیقت حکم کاروانسرا برای استراحت مسافران بین راهی داشت. معمولا برای رفع مشکل آب، این رباط‌ها را در کنار روستاها یا چشمه‌ها بنا می‌کردند و در کنار آن‌ها آب‌انبارهایی نیز برای ذخیره آب احداث می‌کردند. رباط‌ها با توجه به موقعیت جغرافیایی خود از ویژگی‌های معماری آن مناطق تاثیر می‌گرفتند. در تربت جام نیز به دلیل فاصله مناطق مسکونی مردم رباط‌های بسیاری در گذشته ساخته شدند که رباط تربت جام یادگاری از میان آن‌ها است. رباط جام در سمت جنوبی خیابان کوثری شهر تربت جام قرار دارد که به صورت یک بنای چهار ایوانی ایجاد شده است. در حال حاضر ورودی آن به سمت شمال باز می‌شود اما به احتمال بسیار درگاه جدید در آن تعبیه شده است. با توجه به سبک معماری بنا می‌توان آن را از جمله آثار معماری بر جای مانده از دوران تیموریان دانست. فضای ورودی رباط به یک هشتی منتهی می‌شود و ایوان‌های شمالی و جنوبی آن در ادامه به فضایی وسیع می‌رسد که این نقاط به کمک پایه‌های آجری به چشمه تاق‌ها تبدیل شده‌اند. رباط جام درنمای بیرونی بوسیله برجهایی در گوشه ها محصور شده ، به گونه ای که برج‌ها نقش پشتیبان دیوارها را دارند. فضاهای داخلی بنا مشتمل است بر ایوان‌ها و ایوانچه‌هایی که هر یک به حجره‌ای منتهی می‌شود. در پشت حجره‌ها دالان‌های طویلی وجود داشته که در حکم مال‌بند یا محل نگه‌داری چهارپایان بوده است. مصالح ساختمانی رباط آجر و گچ است. از بخش‌های مهم این بنا فضای شاه نشین آن است که در بخش فوقانی هشتی ورودی غربی با پوشش گنبد عرقچین و با تزیینات کاربندی احداث شده است. همچنین فضای داخلی بنا شامل ایوانچه‌هایی است که هر یک به حجره‌ای منتهی می‌شود. نمای بیرونی رباط علاوه بر دیوار اصلی بنا دارای سه برج است. این اثر در تاریخ ۶ خرداد ۱۳۷۷ با شماره ثبت ۲۰۱۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. نویسنده: بهاره غنچه