کاروانسرای ینگی امام هشتگرد

در راه کرج-قزوین، کاروانسرای متروکی به نام ینگی ‌امام قرار گرفته است. طبق منابع تاریخی این کاروانسرا از آثار دوره صفویه است که در دوره‌های بعد، تغییراتی در آن ایجاد شد و آن را به ترکیبی بدیع از مهمان‌خانه و باغ بدل کردند. بنای قاجاری ینگی‌امام ترکیبی از باغ و کاروانسرا است که هم از مهمان‌خانه‌های ایرانی تاثیر پذیرفته و هم متاثر از مهمان‌خانه‌های فرنگ است. روستای ینگی ‌امام از توابع شهرستان ساوجبلاغ، در فاصله ۳ کیلومتری شرق هشتگرد و در کنار جاده قدیم کرج-قزوین است. دسترسی به این روستا از دو طریق امکان‌پذیر است. ۱. از طریق جاده کرج-قزوین، که اکنون از جنوب کاروانسرا و تپه باستانی می‌گذرد؛ ۲. از راهی که زیرگذر آزادراه کرج-قزوین آغاز و وارد بخش ینگی‌امام می‌شود و سپس به کاروانسرا و مجموعه تاریخی می‌رسد. نام کاروانسرا برگرفته از نام روستا است. نام کاروانسرا برگرفته از نام روستا است و ینگی در معنی تازه است که به‌واسطه قرار گرفتن یک امام‌زاده در روستا با نام ینگی امام نام گرفته است در مورد وجه تسمیه نام ینگی‌امام در خاطرات حاج سیاح و میرزا حسین فراهانی مطالبی آمده است. هرچند میرزا حسین فراهانی آن را ینگه‌امام و حاج سیاح ینگی‌امام نوشته است، اما گویا تفاوت خاصی ندارند. در خاطرات حاج سیاح آمده است: «ینگی امام گویند، چون در این نزدیکی‌ها یک نفر مدعی شده که در خواب دیده است در آنجا امام‌زاده‌ای مدفون است. پس گنبد و دستگاهی ساخته‌اند و دورش آبادی شده است.(ینگی در ترکی به معنی تازه است) میرزا حسین فراهانی نوشته است: نزدیک مهمان‌خانه، بقعه‌ای است که از قدیم گنبد ساخته بودند و می‌گویند دو نفر از اولاد حضرت موسی بن جعفر (ع) در آنجا مدفون شده‌اند و در آن زمان این امام‌زاده‌ها در اینجا ظاهر شدند و چون تازگی داشتند ینگه‌امام گفتند و این مکان به همین نام شهرت یافت». کاروانسرای ینگی‌امام کاروانسرای ینگی امام از منازل معتبر راه تهران-قزوین است که در زمان صفویان ساخته و در دوره قاجار تعمیر و تجهیز شد. این کاروانسرا از جاهای دیدنی استان البرز است و در طول جغرافیایی ۴۵٫۵۰ درجه و عرض جغرافیایی ۵۴٫۳۵ درجه در فاصله ۱۵کیلومتری کمال‌شهر و ۵٫۳ کیلومتری هشتگرد قرار دارد. کاروانسرا ینگی‌امام به شیوه کاروانسراهای صفوی و با طرح‌های چهارایوانی برپا شده و مساحت آن بالغ بر ۴۷۰۰متر مربع و مساحت صحن مرکزی آن حدودا ۳۸۷ متر مربع است. اضلاع شمالی و جنوبی صحن۵٫۳۷ متر و اضلاع شرقی و غربی آن ۳۷ متر است. کاروانسرای ینگی امام در دوره صفویه ساخته شده و در دوره قاجار نیز با کارکردی جدید بازسازی شده و مورد استفاده قرار گرفته است بنای کاروانسرا آجری است و اجزایی چون ورودی، صحن، ایوان، حجره، اصطبل (شترخانه) و جز آن دارد. ورودی فعلی همان ورودی زمان صفویه است که در زمان قاجار مسدود شده بود. در پیرامون صحن، حجره‌های متعدد و در میانه هر ضلع، ایوانی قرار دارد. در پس ردیف حجرات، دالان‌هایی برای جای دادن چهارپایان و اقامت مهتران و مانند آنان منظور شده است. محل تقاطع دالان‌ها در ۴ کنج بنا، فضایی است با سقف گنبدی که به گوشه‌های حیاط مربوط می‌شود. کنج‌های صحن-مدخل شترخان‌ها-پخ خوردگی‌ نیم‌قائمه دارد. یعنی صحن به شکل کشکولی نزدیک به ۸٫۵ است. اصطبل‌های کاروانسرا در دوره قاجاریه، مشخص نیست که تجدید بنا شده باشند یا مربوط به قبل از دوره قاجار باشند. توزه‌های سقف و طاق غرفه‌های اصطبل با کمان نیم‌دایره ساخته شده بود. در مرکز صحن، حوضی مربع‌شکل و پاشویه‌دار به ضلع ۷٫۹متر قرار دارد و مجرای آبی که از بیرون کاروانسرا می‌آید و از گنبدخانه شمال شرقی می‌گذرد، به این حوض می‌رسد. کاروانسرای ینگی امام در تاریخ ۱۷٫۹٫۱۳۷۷ با شماره ۲۱۷۵ در فهرست آثار ملی ثبت شده است. طبق منابع، ینگی‌امام جزو املاک علی اصغرخان اتابک بوده است. اما مشخص نیست که ملک موروثی وی بوده یا از پدرش به او ارث رسیده، یا اینکه خود وی آن را تصرف کرده است. اسناد موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران نشان می‌دهد که در سال ۱۳۲۸ شمسی، سه دانگ کاروانسرا متعلق به امین‌السلطان و سه دانگ دیگر در تصرف اعتصام‌السلطنه و عیال امیرنظام بوده است. در سندی دیگر روستای ینگی‌امام ملک امین‌الدوله و امین‌السلطان بوده که در دوران هرج و مرج به تصاحب روس‌ها درآمده است. در دوره ناصرالدین شاه، وی دستور تعمیر کاروانسرا را داد و باغ مهمان‌خانه امین‌آباد در این زمان به بنا افزوده شده است. در سندی دیگر که مربوط به سال ۱۲۹۹ شمسی است آمده که امین‌الدوله نصف ینگی‌امام را به امین‌السلطان فروخته است. به نظر می‌رسد ینگی‌امام در ابتدا و تا قبل از سال ۱۲۶۸ شمسی جزی املاک خالصه بوده است و بعد از آن در تاریخی که به طور دقیق، مشخص نیست، به میرزا علی خان امین‌الملک واگذار شده و او بعدها نصف آن را به امین‌السلطان فروخته است. تغییر کارکرد کاروانسرای ینگی‌امام  مطابق منابع، کاروانسرای ینگی‌امام، متعلق به دوره شاه عباس صفوی است. گزارش‌های تاریخی درباره کاروانسرای ینگی‌امام شامل سفرنامه‌های ایرانی و فرنگی است که در زمان قاجاریه تحریر شده است و در آن‌ها به‌طور مستقیم از زمان ساخت کاروانسرا سخن گفته‌اند، یا در تعریف مسیر از آن یاد کرده‌اند. منابع و اسناد نشان می‌دهند که کاروانسرای ینگی امام در دوره قاجاریه تغییر چهره و کارکرد داده است. به نظر می‌رسد در این دوره، معماری کاروانسرای ینگی امام مطابق با الگوی مهمان‌خانه‌های فرنگی تعمیر و تجهیز شده است. در این دوره، در سمت جنوبی کاروانسرا باغی ساخته شد.«در جلوی این سردر و کاروانسرا باغی بزرگ احداث شد که قریب دوازده جریب است» بقایای این باغ در عکس هوایی سال ۱۳۳۶ش دیده می‌شود. به نظر می‌رسد این بنا پس از صفویه تخریب و در دوره قاجاریه بازسازی شده است. ممتحن‌الدوله در خاطرات خود در مورد بازگشت از فرنگ و اتراق در کاروانسرای ینگی امام گفته است: «دو سه شب در راه خوابیدیم؛ در همان منازل بی‌پیر کثیف. فقط در ینگی امام قبل از غروب آفتاب که وارد شدیم، کاروانسرایی عالی، قدیمی و آجری بود. خواستیم در بالاخانه سردرب آنجا منزل کنیم. دو سه نفر دهقان به ما گفتند در این کاروانسرا چند نفر اجنه منزل دارند. اگر شب را در آنجا بمانید، دور نیست که از آن‌ها به شما صدمه‌ای وارد آید. بهتر اینکه در امام‌زاده‌ای که نزدیک اینجا است منزل کنید و در شب درب‌ها را ببندید که محفوظ بمانید». این گفته ممتحن‌الدوله نشان می‌دهد که در آن زمان، هنوز اثری از مهمان‌خانه نبود و کاروانسرا بیشتر محلی برای اشرار بوده است. به نظر می‌رسد حضور ممتحن‌الدوله پیش از تبدیل کاروانسرا به مهمان‌خانه بوده است. کاروانسرای ینگی امام در دوره قاجاریه بازسازی و تبدیل به مهمان‌خانه شده است و مهمانان خارجی نیز از آن استفاده می‌کردند در پی تبدیل کاروانسرا به مهمان‌خانه، عمارتی به شکل کاخ‌های تابستانی سلاطین قاجار بنا شده و آن را به طرز مهمان‌خانه‌های فرنگی، مجهز و مبله کرده‌اند. محوطه ضلع جنوبی کاروانسرا را با دیواری خشتی محصور و در آن گل‌کاری و درخت‌کاری کرده‌اند. مهمان‌خانه ینگی‌امام تا سال ۱۳۱۶ قمری پابرجا بود. این مهمان‌خانه در زمان مسافرت وزیرمختار آلمان دچار حریق شد. امین‌الدوله در سال ۱۳۱۶ قمری از سوختن بالاخانه بنا گزارش داده است. منابع نشان می‌دهند که مظفرالدین شاه در سفر به فرنگ، در این مهمان‌خانه اتراق کرده و این اتراق قبل از آتش‌سوزی بنا بوده است. با این توضیحات مشخص می‌شود که اصل بنا مربوط به دوره صفویه بوده و کارکرد آن برای کاروانسرا و اتراق مسافران بوده که با معماری چهارایوانی بنا شده است و در دوره قاجاریه در سال‌های ۱۳۰۰-۱۲۹۶ق به مهمان‌خانه تبدیل شده و بر فراز ایوان ضلع جنوبی‌اش، بالاخانه‌ای مشتمل بر شش اتاق کوچک و بزرگ ساختند. این بالاخانه در حدود سال ۱۳۱۶ قمری دچار حریق شد. این بنا مجددا در سال ۱۳۲۸ قمری متروک شد و رو به ویرانی رفت. از چهار دهه پیش تا امروز، بنای ینگی‌امام در اختیار نیروهای نظامی قرار گرفت و تا چند سال پیش پاسگاه انتظامی بود. در حال حاضر این بنا متروکه است و استفاده‌ای از آن نمی‌شود. در سال‌های اخیر میراث فرهنگی استان البرز اعلام کرده است که اگر اعتباراتی برای بنا در نظر گرفته شود بنا را احیا کرده و آن را تبدیل به مکان توریستی برای حضور و بازدید گردشگران خواهد کرد. عکس ها از حسن بدیعی  نویسنده: زهرا آذرنیوش