دکتر محمود حسابی شخصیت علمی برجسته کشورمان، افتخارات زیادی در زمینه علمی و فرهنگی در کارنامه خودشان به همراه دارند و این مهم بر کسی پوشیده نیست. آنچه اکنون در کجارو می‌خوانید بخشی از زندگی دکتر حسابی و معرفی خانه این استاد ارجمند است که بیشتر از ۲۰ سال است، این خانه (با نام موزه دکتر حسابی) از جاهای دیدنی تهران به شمار می‌رود و درهای آن به روی علاقه‌مندان ایشان باز است.
زندگینامه دکتر محمود حسابی
محمود حسابی در سال ۳ اسفند ۱۲۸۱ (۱۳۲۱ هجری قمری) در تهران از پدر و مادر تفرشی زاده شد. پدرش سید عباس معزالسلطنه و مادرش گوهرشاد حسابی هر دو اهل تفرش و از سادات تفرش بودند.
به ترتیب از راست به چپ: تصویر اول دکتر حسابی در کودکی، تصویر دوم دکتر حسابی در جوانی همراه برادرش، تصویر سوم دکتر حسابی به همراه مادرش
او چهار سال اول دوران کودکی‌اش را در تهران سپری کرد. در هفت سالگی تحصیلات ابتدایی خود را در بیروت با تنگدستی و مرارت‌های دوری از میهن، در مدرسه کشیش‌های فرانسوی آغاز کرد. در همان زمان تعلیمات مذهبی و ادبیات فارسی را نزد مادرش فرا گرفت. او قرآن و دیوان حافظ را از حفظ می‌دانست. او همچنین بر کتب بوستان، گلستان سعدی، شاهنامه فردوسی، مثنوی مولوی و منشات قائم مقام فراهانی اشراف کامل داشت. «حسابی» با شعر و موسیقی سنتی ایران و موسیقی کلاسیک غرب به خوبی آشنا بود. او در نواختن ویولن و پیانو مهارت داشت. وی در چند رشته ورزشی نیز موفقیت‌هایی کسب کرد، از جمله کسب مدرک نجات غریق در رشته شنا در دوران نوجوانی در بیروت. محمود حسابی در ۱۲ شهریور سال ۱۳۷۱ هجری شمسی در بیمارستان دانشگاه ژنو در گذشت. آرامگاه (خانوادگی) وی در شهر تفرش قرار دارد.
همچنین وزارت راه و ترابری جمهوری اسلامی ایران یکی از کشتی‌های ناوگان ایران را به نام دکتر حسابی نام‌گذاری کرده است.
تحصیلات دکتر حسابی
شروع تحصیلات متوسطه او همزمان با آغاز جنگ جهانی اول و تعطیلی مدارس فرانسوی زبان بیروت بود. از این رو به مدت دو سال در منزل به تحصیل پرداخت. پس از آن در کالج آمریکایی بیروت به تحصیلات خود ادامه داد. در سن ۱۷ سالگی لیسانس ادبیات، و در سن ۱۹ سالگی لیسانس بیولوژی را اخذ کرد. پس از آن در رشته مهندسی راه و ساختمان از دانشکده فرانسوی مهندسی در بیروت فارغ‌التحصیل شد. در آن دوران با اشتغال در نقشه‌کشی و راهسازی، به امرار معاش خانواده کمک می‌کرد. او همچنین در رشته‌های پزشکی، ریاضیات و ستاره‌شناسی به تحصیلات دانشگاهی پرداخت.
دکتر حسابی در دانشگاه سوربن فرانسه، در رشته فیزیک به تحصیل و تحقیق پرداخت. در سال ۱۹۲۷ میلادی در سن ۲۵ سالگی دانشنامه دکترای فیزیک خود را، با ارائه رساله‌ای تحت عنوان «حساسیت سلول‌های فتوالکتریک» با درجه عالی دریافت کرد.
تحصیلات دکتر حسابی در یک نگاه:
لیسانس ادبیات از دانشگاه آمریکایی بیروت (۱۲۹۹ هجری شمسی)
لیسانس مهندسی راه و ساختمان از دانشگاه فرانسوی بیروت (۱۳۰۱ هجری شمسی)
لیسانس ریاضیات، ستاره‌شناسی و زیست‌شناسی از دانشگاه آمریکایی بیروت (۱۳۰۳ هجری شمسی)
لیسانس مهندسی برق از دانشکده برق پاریس (۱۳۰۴ هجری شمسی)
لیسانس مهندسی معدن از مدرسه عالی معدن پاریس (۱۳۰۵ هجری شمسی)
دکتری فیزیک از دانشگاه سوربن فرانسه (۱۳۰۵ هجری شمسی)
مناصب سیاسی
سناتور انتصابی شهر تهران در دوره‌های اول، دوم و سوم مجلس سنای ایران بود. وی همچنین وزیر آموزش و پرورش کابینه محمد مصدق در سال‌های ۱۹۵۱-۱۹۵۲ بود.
فعالیت‌های علمی و اجتماعی
دکتر حسابی با وجود امکان ادامه تحقیقات در خارج از کشور، به ایران بازگشت و به پایه‌گذاری علوم نوین و تأسیس دارالمعلمین و دانشسرای عالی، دانشکده‌های فنی و علوم دانشگاه تهران، نگارش ده‌ها کتاب و جزوه و راه‌اندازی و پایه‌گذاری فیزیک و مهندسی نوین پرداخت.
فعالیت‌های مهم وی در موضوعات علمی عبارتند از:
اولین نقشه برداری علمی و فنی، رسم اولین نقشه نوین راه ساحلی سراسری میان بنادر خلیج فارس
تأسیس دارالمعلمین عالی (۱۳۰۶)
تأسیس مدرسه مهندسی وزارت راه و تدریس در آن در ۱۳۰۷
تأسیس دارالمعلمین عالی (۱۳۰۷)
ساخت اولین رادیو در کشور (۱۳۰۷)
تأسیس دانشسرای عالی و تدریس در آن (۱۳۰۸)
ایجاد اولین ایستگاه هواشناسی در ایران (۱۳۱۰)
نصب و راه‌اندازی اولین دستگاه رادیولوژی در ایران (۱۳۱۰)
تعیین ساعت ایران (۱۳۱۱)
تأسیس اولین بیمارستان خصوصی در ایران به نام بیمارستان گوهرشاد به یاد مادرش (۱۳۱۲)
پیشنهاد تدوین قانون تأسیس دانشگاه تهران و دانشکده فنی (۱۳۱۳) و ریاست آن تا ۱۳۱۵
پایه‌گذاری مراکز تحقیقات راکتورهای اتمی دانشگاه تهران
تأسیس سازمان انرژی اتمی و عضو هیئت دائمی کمیته بین‌المللی هسته‌ای
تأسیس اولین رصد خانه نوین در ایران و تأسیس اولین مرکز مدرن نصب ماهواره در شیراز
دکتر محمود حسابی به چهار زبان زنده دنیا (فرانسه، انگلیسی، آلمانی و عربی) مسلط بود و به زبان‌های سانسکریت، لاتین، یونانی، اوستایی، ترکی و ایتالیایی اشراف داشت. نشان «اوفینسیه دولالژیون دونور» و نشان «کوماندور دولالژیون دونور»، بزرگ‌ترین نشان‌های فرانسه، به وی اهدا شده است.
جوایز و افتخارات
۱۳۴۹ - دریافت عنوان «استاد برجسته دانشگاه تهران»
۱۳۶۵ - برگزاری کنفرانس سالانه فیزیک ایران در ۱۳۶۵ در گرامیداشت محمود حسابی
نشان لژیون دونور فرانسه
مراسم اهدای نشان لژیون دونور فرانسه
طرح تأسیس دانشگاه تهران
کلیات طرح تاسیس دانشگاه تهران از سال ۱۳۰۷ توسط محمود حسابی به وزیر فرهنگ وقت آقای حکمت پیشنهاد شد. طرح تفصیلی تاسیس دانشگاه تهران نیز در سال ۱۳۱۰ تهیه و به وزیر فرهنگ تقدیم شد و با تلاش‌های دکتر حسابی و مذاکرات وی با نمایندگان مجلس، این طرح در سال ۱۳۱۲ به مجلس شورای ملی رفت و در سال ۱۳۱۳ به تصویب مجلس رسید.
در کتاب «استاد عشق» در خاطرات دکتر محمود حسابی این‌گونه آمده است که بنا به پیشنهاد و اصرار دکتر حسابی به وزیر فرهنگ وقت آقای حکمت و راضی کردن ایشان، وقت ملاقات با رضا شاه گرفته شد و پس از نیم ساعت مذاکره و توجیه رضاشاه توسط دکتر حسابی، ایشان دستور دادند که آقای حکمت لایحه تاسیس دانشگاه تهران را به مجلس ببرند. بعد از تهیه طرح تاسیس دانشگاه توسط دکتر حسابی از روی قوانین دانشگاه فرانسه و نروژ و پس از بحث‌های فراوان در مجلس، این لایحه رای آورد.
دکتر حسابی نخستین رئیس دانشکده فنی، پس از تأسیس دانشگاه تهران بود. در مورد نقش دکتر حسابی در تأسیس دانشگاه تهران عقاید مختلف و متفاوتی وجود دارد.
مهدی خزعلی به نقل از دکتر حسابی می‌نویسد:
جهت تأسیس دانشگاه تهران با وساطت یکی از دوستان وقت ملاقاتی از وزیر معارف وقت گرفتم، پس از توضیح طرح، وزیر معارف از من پرسید: «دانشگاه بسازید که چه بشود؟» من عرض کردم: «دکتر و مهندس‌ها که برای تحصیل به فرنگ می‌روند را در مملکت خودمان تربیت کنیم.» و او پاسخ داد: «تربیت دکتر و مهندس برای ما صد سال زود است.»
متاثر از کوته فکری وزیر معارف از دفتر وزیر خارج شدم، دوستی که آزردگی مرا دید برای تسلی خاطر گفت من می‌توانم از رضا شاه برایت وقت ملاقات بگیرم. وقت ملاقات با رضا شاه تعیین شد، برای او طرح تأسیس دانشگاه تهران را شرح دادم و شاه پرسید «که چه شود؟» عرض کردم به جای آنکه جوانان ما به فرنگ بروند، در مملکت خودمان دکتر و مهندس آموزش دهیم و رضا شاه باز پرسید «که چه شود؟» و عرض کردم: «این جاده‌ها و راه‌آهن را آلمان‌ها می‌سازند مهندسین خودمان بسازند و...
رضاشاه بسیار استقبال کرد و گفت بروید طرح‌تان را بنویسید به مجلس می‌گویم رای بدهد! و من از همان شب شروع به نگارش طرح دانشگاه کردم. فردای آن روز از دربار به در خانه‌ام آمدند، تعجب کردم که با من چه کار دارند، دیدم یک صد هزار تومان پول فرستاده‌اند که اعلی‌حضرت فرموده‌اند، کارتان را شروع کنید و طرح‌تان را نیز بنویسید. این همان مبلغ خرید زمین دانشگاه تهران بود و کار ساخت و ساز همزمان با نوشتن طرح آغاز شد. این مطلب نیز در کتاب استاد عشق که نوشته ایرج حسابی و شرح زندگی دکتر حسابی است نیز تأیید شده است.
علی اصغر حکمت بی‌درنگ دست به کار شد و جستجو برای مکان‌یابی مناسب دانشگاه را با کمک و مشاوره آندره گدار، معمار چیره دست فرانسوی که در آن روزگار به عنوان مهندس در خدمت وزارت معارف بود آغاز کرد. آنان پس از جستجوی بسیار در میان ابنیه، باغ‌ها و زمین‌های فراوان آن روز اطراف تهران، باغ جلالیه را برای احداث دانشگاه برگزیدند.
موزه دکتر حسابی
اندک زمانی پس از مرگ دکتر حسابی در سال ۱۳۷۲، خانه او تبدیل به موزه‌ای شد که در آن وسایل شخصی، مدارک علمی و تحصیلی، نشان‌ها و تقدیرنامه‌ها و عکس‌های قدیمی و متن نطق‌ها و نوشته‌ها در آن به نمایش گذاشته شده است. این موزه از جاهای دیدنی تهران است و در خیابان تجریش، خیابان مقصودبیک قرار دارد که در گذشته چهارراه حسابی نامیده می‌شد. این موزه در نزدیکی تجریش، خیابان مقصود بیک، خیابان دکتر پروفسور حسابی، پلاک ۸ قرار دارد.
بنای خانه متعلق به ۱۳۱۰ هجری شمسی است. موزه در طبقه سوم و در ضلع غربی منزل دکتر حسابی ایجاد شده و مساحتی حدود ۴۰ مترمربع دارد که شامل وسایل شخصی دکتر از جمله پوشاک، مسواک، عینک، شانه، خودکار، دفتر یادداشت و وسایل دست‌ساز ایشان، لوح تقدیر و مدارک تحصیلی و علمی، مدال‌ها و نشان‌ها، عکس‌های خانوادگی، اسباب بازی فرزندان و نوه‌ها، هدایای خانوادگی و... است.
همچنین آثار تقدیمی به دکتر حسابی، شامل تابلوی نقاشی، تابلوی خط، فرش و صنایع دستی همراه وسایل شخصی و کلیه آثار تألیف و ترجمه شده وی به نمایش گذاشته شده است. بخش‌های فعال در منزل و موزه دکتر حسابی عبارتند از:
بخش فرهنگی که وظیفه چاپ، جمع آوری، تدوین، تجدید چاپ و ترجمه آثار وی را بر عهده دارد.
بخش تحقیقات علمی که پیرامون زندگی و آثار دکتر حسابی فعالیت می‌کند.
بازدید از موزه در سه نوبت با هماهنگی قبلی و حداکثر ۲۵ نفر، به طور رایگان از ساعت ۸ تا ۱۶ امکان‌پذیر است.
گفته می‌شود او تنها شاگرد ایرانی پروفسور اینشتین بود و با دانشمندان طراز اول دنیا نظیر شرودینگر، پورن، پل‌دیراک، نیلز و بوهر و فلاسفه‌ای چون آندره ژید و برتراند راسل ارتباط داشت.
در ۱۹۹۰ از سوی جامعه علمی جهانی به عنوان مرد اول علمی جهان برگزیده شد و در کنگره ۶۰ سال فیزیک ایران در ۱۳۶۶ ملقب به پدر فیزیک ایران شد.
دکتر حسابی در ۱۲ شهریور ۱۳۷۱ در بیمارستان دانشگاه ژنو به هنگام معالجه قلب بدرود حیات گفت. مقبره استاد بنا به خواسته وی در زادگاه خانوادگی و در شهر دانشگاهی تفرش قرار دارد.
آرامگاه دکتر حسابی از نمای بیرونی در تفرش
آرامگاه دکتر حسابی از نمای داخل در تفرش
جناب آقای دکتر گلشنی، یار و یاور پروفسور حسابی، در دانشکده فیزیک دانشگاه تهران، که طی سال‌های متمادی، همکار نزدیک ایشان و شاهد امور ایشان بوده‌اند درباره دکتر حسابی این چنین گفته‌اند:
جایگاه علمی، منش و خصائل اخلاقی و نیز، شیوه تدریس و نگرش پروفسور حسابی، علم فیزیک را شکافتند.
آقای دکترحسابی، نه فقط بنیانگذار علم فیزیک در ایران، بلکه متفکری عمیق بودند و جنبه‌های فلسفی فیزیک را نیز به خوبی درک میکردند.
پروفسور حسابی، فیزیک‌دانی فکور و بزرگوار بودند.
بر همگان واضح و مبرهن است که ایشان جایگاه بسیار والایی چه در زمینه علمی و چه در زمینه اخلاقی داشته‌اند و در پیشرفت کشور کمک شایانی کرده‌اند. اگر مسیرتان به سمت تجریش بود حتما از این موزه دیدن کنید. روحشان قرین آرامش.
عکس‌های گالری از محمد حسین موحدی نژاد
نویسنده: سمیه اکبری