آثار و عمارات تاریخی، دربردارنده بخش عظیمی از فرهنگ، تمدن و هویت گذشتگان است که پس از گذشت چندین قرن همچون گوهری ناب و ارزشمند، برای آیندگان به یادگار مانده است. در اکثر استان‌های کشور، به دلیل بافت تاریخی و قدمت چند صد ساله آن‌ها، آثار و عماراتی مشاهده می‌شود که به دلایل مختلفی همچون قدمت ساخت، معماری صورت گرفته در بنا، نوع کاربری آن در گذشته و ... از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای برخوردارند. مقابر گنبد سبز استان قم که به گنبدهای دروازه کاشان نیز معروفند، از جمله عماراتی است که به دلیل اصول معماری انجام شده در آن، از ارزش و اهمیت ویژه‌ای در بین باستان‌شناسان و کارشناسان معماری برخوردار است.
جغرافیای مجموعه مقابر گنبد سبز
مجموعه مقابر گنبد سبز متشکل از سه آرامگاه است که در مجاورت یکدیگر قرار گرفته‌اند. این ابنیه که از جاهای دیدنی قم به شمار می‌روند، در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند. این آثار تاریخی، در شرق شهرستان قم، خیابان انقلاب، مجاورت گلزار شهدا و در محلی که به دروازه کاشان معروف است، قرار گرفته‌اند. برای بازدید از این عمارات ایران کهن، کافی است پس از طی کردن خیابان چهارمردان قم، به گلزار شهدا رفته و به درون باغ کوچکی که به باغ گنبد سبز شهرت یافته است، شوید. اکنون می‌توانید از مقابر گنبد سبز بازدید کنید.
تاریخچه مجموعه مقابر گنبد سبز
طبق کتیبه‌های موجود در مجموعه تاریخی مقابر گنبد سبز که به نام‌های دیگری همچون مقابر دروازه کاشان، برج آرامگاهی گنبد سبز و مقابر باغ گنبد سبز، شهرت یافته‌اند، این عمارات در قرن هشتم هجری قمری به عنوان آرامگاه و محل دفن خاندان صفی از حاکمان شهر قم، احداث شده است. هرچند به اعتقاد مردم استان قم، این سه آرامگاه متعلق به سه تن از بزرگان عرب اشعری است که شهر قم را در دوران اسلامی احیا ساخته‌اند. آن‌ها صاحبان این مقابر را سعد، سعید و مسعود می‌پندارند.ولی این موضوع با توجه به تاریخ برج مقبره‌هایی که در مناطق مختلف کشورمان وجود دارد و همچنین تاریخ قم چندان درست نیست.
عکسی قدیمی از مقابر گنبد سبز
اما به طور کلی می‌توان با توجه به نوشته‌های حک شده در کتیبه‌های تاریخی این مکان‌ها، آن‌ها را مدفن خواجه اصیل الدین، خواجه علی صفی و فرد دیگری که متاسفانه به دلیل از بین رفتن کتیبه سومین گنبد، ناشناس مانده است، در نظر گرفت. البته با توجه به نوشته‌های تاریخی به نظر می‌رسد که برخی دیگر از خاندان صفی در پایین گنبد سبز، دفن شده باشند. گنبدهایی که در مقابر گنبد سبز را تشکیل می‌دهند عبارتند از سه گنبد شمالی که متعلق به اواخر قرن هشتم هجری و اوایل قرن نهم هجری است،گنبد جنوبی که مدفن خواجه اصیل الدین و دو نفر دیگر از حاکمان خاندان صفی به سال ۷۶۱ هجری قمری است و گنبد مرکزی که آرامگاه خواجه علی صفی و مقبره سه تن از فرمانروایان خاندان صفی به سال ۷۹۲ هجری قمری معرفی شده است.
نمایی از گنبد جنوبی
گنبد شمالی که به دلیل تخریب و از بین رفتن بخش اعظمی از کتیبه آن، نمی‌توان از صاحب آرامگاه، مطلع شد، با توجه به تحقیقات دونالدویلبر، در سال‌های ۷۱۵ تا ۷۶۵ ساخته شده است. وی معتقد است که با در نظر گرفتن ویژگی‌های یکسان این گنبد با دو گنبد دیگر، می‌توان احداث هر سه گنبد را متعلق به یک بازه زمانی و مربوط به خاندان صفی دانست. گنبدی که در بخش جنوبی قرار گرفته است، براساس کتیبه برجای‌مانده، به عنوان محل دفن خواجه اصیل الدین از فرزندان علی صفی نیای، از بزرگان خانوان صفی و عموی فردی است که به عنوان بانی گنبد شهرت یافته است. گفته می‌شود که خواجه علی صفی در شهر قم به عنوان نائب مخصوص خواجه علا الدین محمد هندو فعالیت کرده است. خواجه علی اصیل که به جمال الدین علی معروف است نیز فرزند وی بوده و از اولین حاکمانی به شمار می‌آیند که فرمانروایی قم و توابع آن را به عهده داشتند. بعد از فوت ابوسعید بهادر که در سال ۷۳۹ هجری قمری، دار فانی را وداع گفت، خواجه علا الدین مسئولیت حکومت بر قم را پذیرفت. این حکمفرمانی در سال ۷۵۹ هجری قمری با کشته وی به پایان رسیده است. طبق نوشته‌های موجود در کتیبه گنبد مرکزی، پرواضح است که این مکان، محل دفن سه تن از خاندان صفی است. خواجه جمال الدین علی که درواقع همان خواجه علی صفی است، فرزند خواجه صفی الدین و از نوادگان علی صفی ماضی، یکی از سیاسیون و صاحب نظران قرن هشتم هجری قمری به شمار می‌آید. وی به عنوان دومین امیر خاندان صفی شناخته می‌شود که بعد از مرگ خواجه علی اصیل، به مقام فرمانروایی شهر قم، گماشته شد. به نظر می‌رسد که او سکان حکومت را تا سال ۷۷۴ هجری قمری، در دست داشته است.
طبق شواهد برجای مانده از آن دوران، گمان می‌رود که خواجه علی در شهر قم و خارج از دروازه کنکان، خانقاهی را برای خود فراهم کرده باشد. علاوه بر این خانقاه، گنبد اصیل الدین که توسط وی بر مزار عمو (خواجه اصیل الدین) و پسر عموی او (خواجه تاج الدین) احداث شده است، از دیگر آثار برجای مانده از خواجه جمال الدین علی به شمار می‌آید. فرد دوم که در این گنبد به خاک سپرده شده است، امیر جلال الدین نام دارد که در نوشته‌های تاریخی، اطلاعاتی از وی ثبت نشده است. خواجه عماد الدین محمود قمی، سومین شخصی است که از وی به عنوان برادر خواجه جمال الدین علی یاد می‌شود. او از فرزندان خواجه صفی الدین است که طبق شواهد و اسناد تاریخی تا سال ۷۹۱ هجری قمری، بر شهر قم و توابع آن حکمرانی کرده است.
معماری مجموعه مقابر گنبد سبز
مهم‌ترین ویژگی شاخص و منحصر به فرد مقابر گنبد سبز قم، معماری صورت گرفته در این بناها و استفاده از تزئینات گچبری زیبا و تحسین‌برانگیزی است که می‌توان از آن به عنوان نمونه‌ای کم‌‌نظیر و ستودنی نام برد. هنرمندان سازنده این عمارات کهن، گنبدها را به صورت دو پوسته گسسته رک طراحی کرده و پوسته خارجی به منشور شانزده ترکی و پوسته داخلی به شکل عرقچین اجرا شده است. به گونه‌ای که روی بدنه استوانه‌ای شکل ۱۲ وجهی بنا جای گرفته است. از دیگر نکاتی که می‌توان در مورد این آثار تاریخی ارزشمند بیان کرد، تعمیرات و مرمتی است که به دلیل گذشت زمان و از بین رفتن بخش‌هایی از عمارات، صورت گرفته است. هنرمندان و استادکاران ایران قدیم، از تنوع جالب و شگفت‌انگیز تزئینات گچبری برای جلال و شکوه این بناها استفاده کرده و اثر هنری زیبا و قابل تحسین را برای آیندگان به ارمغان گذاشته‌اند.
نمایی از مقبره جنوبی
مقبره جنوبی، که به دلیل قرار گرفتن در بخش جنوبی مجموعه، به این نام شهرت یافته است، فاقد گنبد رُک و از ارتفاعی کم نسبت به دو بنای دیگر، برخوردار است. شاید دلیل کم‌توجهی بازدیدکنندگان به این بنا کوتاهی قد عمارت جنوبی باشد. متاسفانه پس از آسیب دیدگی و از بین رفتن گنبد این مقبره، مرمت و بازسازی کلی در مورد آن صورت نگرفته و تنها پوسته داخلی کروی شکل آن، توسط معماران و کارشناسان تاریخی، ترمیم شده است. مقبره جنوبی از نمای خروجی به صورت ۱۲ ضلعی منتظم و از نمای درونی به شکل ۸ منتظم ساخته شده است. این مسئله در مورد عمارت مرکزی نیز صادق است.
نمایی نزدیک از دیوار بیرونی مقبره جنوبی و اسم حک شده حضرت علی (ع)
در این اثر تاریخی ورودی‌ای تعبیه شده است که دقیقا به سمت مقبره شمالی قرار گرفته است. به نظر می‌رسد طراح و سازندگان این بنای کهن، در ورودی آن را با انحراف اندکی نسبت به آرامگاه مرکزی احداث کرده‌اند. گچبری‌های انجام شده در مقبره جنوبی، بسیار زیبا و چشم‌نواز است که می‌توان آن‌ها را در طاق‌نماها و کتیبه‌های برجای مانده آن، به دفعات مشاهده کرد. سقف آجرکاری شده بنای جنوبی، از مهم‌ترین تفاوت آن با دو آرامگاه دیگر است که با توجه به بررسی‌های صورت گرفته در آن و معماری انجام شده، به نظر می‌رسد که در قرن هشتم هجری ساخته نشده باشد. در بخش بیرونی، اسم مبارک حضرت علی (ع) بر دیوارها نقش بسته است که همانند آن را می‌توان در دو بنای دیگر نیز مشاهده کرد.
نمایی از مقبره شمالی
در عمارت شمالی که در شمالی‌ترین قسمت مقابر گنبد سبز احداث شده است، در ورودی درون یکی از ضلع‌های آن و در جهت مقبره مرکزی واقع شده است. طبق نقل قول پیشنیان شهر قم و برخی از باستان‌شناسان به نظر می‌رسد که این عمارت تا سال ۱۳۷۷ از ۳ عدد در برخوردار بوده است که به دلیل تعمیرات انجام شده در سال مذکور، تنها یکی از آن‌ها برای ورود باز و ۲ در ورودی دیگر مسدود شده است.
تزیینات گچبری صورت گرفته در مقبره شمالی
گچبری‌های کار شده در این اثر تاریخی به گونه‌ای است که باعث حیرت بازدیدگنندگان و تحسین و تمجید آن‌ها نسبت به هنر استادکاران و طراحان این بنای باشکوه تاریخی می‌شود. معمار آن، طرح هندسی ۸ ضلعی منتظم را برای این عمارت کهن در نظر گرفته است که از درون بنا نیز به همین شکل دیده می‌شود. گنبدی ۱۶ ضلعی بالای این بنا مشاهده می‌شود که همانند مخروطی زیبا، نظر گردشگران را به خود معطوف می‌سازد. پایه گنبد آن از زاویه‌ای کمی نسبت به دیوارهای ساختمان برخوردار است. گنبدی که روی این پایه قرار گرفته است، نسبت به پایه‌ها از زاویه بیشتری برخوردار بوده و این روند تا تلاقی اضلاع در یک نقطه مشخص ادامه خواهد داشت. سازندگان مقبره شمالی، برای ساخت دیوارها و پایه گنبد از آجر استفاده کرده‌اند. به نظر می‌رسد که در سال ۱۳۷۷ و همزمان با تعمیرات انجام شده در این اثر ایران کهن، گنبد اصلی را با کاشی‌های فیروزه‌ای تزئین کرده‌اند.
نمایی از در ورودی مقبره مرکزی
مقبره مرکزی که به دلیل قرار گیری بین دو آرامگاه دیگر به این نام شهرت یافته است نیز مانند عمارات پیرامون خود، از معماری و طراحی‌های زیبا و منحصر به فردی برخوردار است که در نوع خود جالب، ستودنی و مثال زدنی است. در ورودی که معمار این عمارت برای آن در نظر گرفته است، در جهت آرامگاه شمالی و از جنس چوب است. در این بنای ارزشمند تاریخی می‌توان شاهکارهای هنر معماری را با حضور تزئینات گچبری کار شده روی کتبیه‌ها، سقف و طاق‌نماها مشاهده کرد که نمونه‌ای از شاهکار هنر و ذوق استادکاران ایران کهن به شمار می‌آید. مقبره مرکزی از نمای بیرون به صورت ۱۲ ضلعی منتظم و از داخل به صورت ۸ ضلعی منتظم طراحی و ساخته شده است. بالای آن گنبدی با شکل هندسی ۱۶ ضلعی ساخته شده است که نمونه آن در عمارت شمالی مشاهده می‌شود. اصول معماری به کار برده شده در این بنا همانند آرامگاه شمالی است و تنها اختلاف میان این دو اثر تاریخی را می‌توان در ارتفاع پایه گنبدها مشاهده کرد. به گونه‌ای که مقبره شمالی از گنبدی بسیار مرتفع‌تر از این ساختمان برخوردار است.
نویسنده: محبوبه حسنی