آرامگاه میر غیاث الدین ملک شاه (مسجد ۷۲ تن)

امیر غیاث الدین ملک شاه، از امرای مشهور دربار تیمور گورکانی بوده که پنج سال بعد از فوتش (سال ۸۵۵ هجری قمری) بنایی بر قبر او احداث کرده‌اند. بنای آرامگاه یا مسجد امیر غیاث الدین که که یکی از جاهای دیدنی مشهد در بازار بزرگ و ناحیه سرشور به شمار می‌رود، از آخرین بناهای مربوط به دوره میرزا شاهرخ محسوب می‌شود که مشتمل بر بقعه‌ای با گنبد دوپوش، دو مناره و یک ایوان است. این بنا که امروزه به نام مسجد ۷۲ تن معروف است و در ابتدای بازار بزرگ قرار گرفته است. در واقع این بنا ابتدا مقبره امیر غیاث‌الدین بوده و بعدها تغییر کاربری داده و به مسجد تبدیل شده است. ویژگی‌های بنا بنای آرامگاه به ابعاد حدود ۲۰×۳۳ متر، جمعا حدود ۶۶۰ متر مربع را فرا می‌گیرد. نمای مناره‌ها و غرفه‌ها و ایوان، دارای کاشی معرق بسیار نفیسی بوده که بیشتر آن‌ها از بین رفته و آن چه باقی مانده، نمونه بهترین رنگ و لعاب کاشی دوره تیموری و صفویه است. ازاره بنا، در اصل کلا از سنگ بوده است. عرض ایوان جلویی، حدود ۹۵/۴ متر، ارتفاع آن تا لبه بام، ۴۰/۹ متر و عمق ایوان، ۲۰/۴ متر است. ایوان مذکور از نظر کاشی و نقش و تزیینات دیگر، در واقع تابلوی ظریف این مقبره به شمار می‌رود. ارتفاع ازاره تمام بنا در نمای جلوی مقبره، ۱۵/۱ سانتی‌متر است. در پایه راست ایوان، بعد از ازاره، یک خوانچه معرق دارای گلدان و گل و بوته به عرض ۶۴ و طول ۱۱۰ سانتی‌متر دیده می‌شود و در بالای خوانچه مذکور، مربع مستطیلی به عرض ۶۴ و ارتفاع ۲۷ سانتی‌متر قرار دارد که نام معمار مقبره «عمل بن شمس الدین محمد تبریز» در آن نوشته شده است. به نظر می‌رسد که در پایه چپ ایوان، نام کاتب ذکر شده بوده که کاشی‌کاری این قسمت از بین رفته است. چون معمار بنای مسجد واقع در تایباد که در نزدیکی قبر زین الدین ابوبکر تایبادی قرار دارد، همین معمار بوده است، بنابراین نام کامل معمار آرامگاه می‌بایست «احمد بن شمس الدین محمد تبریزی» بوده باشد. در بالای نام معمار، کتیبه‌ای کاشی‌کاری وجود داشته که قسمت عمده آن از بین رفته است. کاشی‌های دیگر قسمت‌ها نیز آسیب فراوانی دیده است. جای خوشحالی است که کتیبه طرف چپ ایوان به طول تقریبی دو متر از اصل عبارت کتیبه، به طور صحیح و روشن و در زمینه کاشی لاجوردی و خط کشی سفید معرق و با خط ثلث شیوا بر جای مانده است: «لل الامیر ملکشاه اعرج اللّه معارج دولته فی سنة خمس و خمسین و ثمانماة الهجریه» (۸۵۵). در همین مقدار باقی مانده از کتیبه، به قدری لطافت و ظرافت دیده می‌شود که نظیر آن را در جای دیگری نمی‌توان یافت. نقطه‌ها و احیانا اعراب کتیبه را با کاشی تغاری سیر به طوری اجرا کرده‌اند که جملات را به صورت جالبی تزیین کرده است. در دیگر قسمت‌های ایوان، صلوات بر چهارده معصوم Œ بر کاشی نوشته شده و بخش‌های دیگر نیز با نقوش زیبای هندسی بر کاشی زیبایی تزیین شده است. بقعه، دارای دری به تاریخ ۱۱۵۵ هجری قمری است که به نظر می‌رسد از محل دیگری به این نقطه منتقل شده باشد. داخل مقبره نیز کاشی‌کاری بسیار نفیسی دارد. تمام ازاره مقبره به ارتفاع ۴۵/۱ متر، دارای کاشی مسدس سبز سیر شفاف است و وسط هر مسدس، نقشی با زر طرح شده و کلمه «علی» را با زر سه بار تکرار کرده‌اند. در بالای ازاره مزبور، کتیبه‌ای سرتاسری به عرض ۲۴ سانتی‌متر است که از نظر کاشی و خط، از شاهکارهای هنر عهد تیموری به شمار می‌رود. زمینه کاشی، سبز سیر، و خط آن، ثلث با کاشی تغاری سیر شفاف و عسلی است. عبارت کتیبه، شانزده بیت از مناجات امیرالمومنین و یعسوب الدین حضرت علی بن ابی طالب (ع) است. در وسط هر ضلع از مقبره، دربندی وضع شده که از این دربندها، به رواق‌های مجاور مقبره رفت و آمد می‌شده و جز دربند در ورودی، سه دربند دیگر بعدها مسدود شده است؛ در بالای هر دربند، دو ابرو و پاپشت بغل نفیسی در کاشی زمینه سبز سیر با اسلیمی تغاری سیر نمایان است. در هر زاویه مقبره، از بالای فیلگوش‌ها با گچ به طور مقرنس بالا رفته است. در روی این قسمت و در کنار هر دربند، فاصله‌ای برای کتیبه باز بوده که نقاشی ظریف داشته و اکنون به کلی محو شده است. در زیر عرقچین مقبره، هشت دهنه تعبیه شده که روشنایی داخل مقبره از همین دهنه‌هاست. در بالای فیلگوش‌ها، مثلث‌هایی به طور مقرنس ساخته شده و با گچ، نقش اسلیمی دارد. عرقچین گنبد، نقاشی‌هایی داشته که از بین رفته است. در زیر عرقچین، کتیبه‌ای قرآنی با خط ثلث بر گچ به تاریخ «تسع عشر و مأه الف» دیده می‌آید. گنبد مقبره، با طرح متناسب و روکار کاشی فیروزه‌ای ساخته شده و در ساقه آن با خط کوفی درشت، جملة «البقا لله» تکرار شده است. ارتفاع گنبد، از تیزه تا کف مقبره، حدود ۴۰/۱۷ متر است. در زیر بقعه، سردابی به عرض و طول ۳۶/۶ متر وجود دارد که در دوره اخیر کشف گردیده است. در این سرداب، صورت قبری به ابعاد ۵۶×۱۹۰ متر وجود دارد که احتمال دارد قبر امیر ملک شاه باشد. این قبر با آجر بالا آمده و فاقد سنگ قبر است. در طرف چپ قبر، دو قبر و در طرف راست آن نیز یک قبر دیده می‌شود که همگی فاقد لوح قبر هستند. در چهار طرف سرداب، هواکش‌هایی تعبیه کرده‌اند. سقف سرداب، به صورت ضربی صاف پوشیده شده که تاکنون پابرجا مانده است. در دو طرف مقبره اصلی و پشت آن، سه رواق ساخته شده و جلوی رواق شمالی و جنوبی بقعه و غُرفه، کاشی‌کاری شده است. در طرفین بنای بقعة امیر ملک شاه، دو مناره وجود دارد که بالای هر دو به دلیل گذشت سالیان دراز، تخریب شده است. ارتفاع مناره شمالی آنچه باقی مانده، ۲۰ متر و بلندی مناره جنوبی نیز در حال حاضر، ۴۰/۱۵ متر است. ازاره هر دو مناره، از سنگ بوده که از بین رفته؛ اما جدیدا تجدید بنا و بازسازی شده است. در بالای ازاره مناره‌ها، کتیبه بزرگی با آیات قرآنی به چشم می‌آید. بالای این کتیبه، در ترنج‌هایی، احادیثی از پیامبر (ص) و در بالای آن‌ها، اسما اللّه نوشته شده است. این اثر در تاریخ ۱۸ تیر ۱۳۱۱ با شماره ثبت ۱۸۶ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. عکس‌های گالری از خبرگزاری بین‌المللی قرآن  نویسنده: زهرا صالح نژاد