آتشکده نیایشگاه زرتشتیان است که در آن، آتش در جایگاه ویژه خود قرار گرفته است و مهم‌ترین نیایش‌ها و مراسم دینی در آن انجام می‌شود. از جمله نیایش‌هایی که در این آتشکده‌ها خوانده می‌شود، نیایش‌های موجود در یسنا و گات‌های اوستا است. این آتشکده‌ها که در سراسر ایران می‌توان بازمانده‌های آن‌ها را دید، در عهد رسمیت دین زرتشت در ایران پا گرفته‌اند و سابقه اکثر آن‌ها به دوره ساسانیان می‌رسد. بعد از ورود اسلام به ایران این آتشکده‌ها کارکرد خود را از دست داده یا خاموش شدند و برخی نیز جای خود را به مساجد دوره اسلامی دادند.
یکی از آتشکده‌های معروف در ایران که امروزه باز‌مانده‌هایی از معماری آن دیده می‌شود، تپه میل یا آتشکده بهرام در شهرری است. سابقه این بنا را به عهد ساسانیان نسبت داده‌اند و آن را آتشکده بهرام گور دانسته‌اند. تپه میل که از جاهای دیدنی تهران محسوب می‌شود، در ۱۲ کیلومتری جنوب شرق شهرری به سوی ورامین و بر بلندای تپه‌ایی پهناور در روستای قلعه نو-چال طرخان قرار دارد. آتشکده را از این جهت تپه میل نامیده‌اند که دو پایه بزرگ بنا که برجای مانده‌اند، از دور شباهت زیادی به میل دارند.
برخی بر این نظر هستند که آتشکده بهرام گور به دست اسکندر ویران شده است. اگر ساخت آتشکده به دوره ساسانیان باز گردد، اسکندر پیش از ساسانیان به ایران حمله کرده است و نمی‌تواند آن را خراب کرده باشد. با این نظریه می‌توان گفت شاید تپه میل در زمان حمله اعراب به ایران خراب شده باشد.
اما اگر قدمت این آتشکده به پیش از دوره ساسانی یعنی زمان هخامنشیان برسد، می‌توان نظریه حمله اسکندر را پذیرفت. در این مورد اگر به منابع تاریخی رجوع کنیم، در تاریخ طبری آمده که پیش از این آتشکده، آتشکده دیگری در ایران وجود نداشته است. به این مفهوم که تپه میل کهن‌ترین آتشکده در ایران است. وی در کتاب خود آورده که یزدگرد پس از شکست در جلولا به ری آمده و آتش مقدس را از این آتشکده به مرو برده است. از طرف دیگر مسعودی نیز در مروج‌الذهب ساخت آتشکده ری را به فریدون نسبت داده و آن را به پیش از زرتشت می‌رساند. مسعودی در کتاب خود آورده است که اعراب با صلح وارد ری شدند و هیچ آسیبی به آتشکده وارد نکردند. اگر سخن مسعودی را بپذیریم، آتشکده بعد از حمله اعراب به ایران نیز سالم بوده است. بنابراین صحبت در مورد زمان دقیق ساخت آتشکده و خرابی آن، و ارائه یک نظر قطعی در این مورد کار آسانی نیست و تا به دست آمدن یک سند قطعی در این مورد از طریق باستان‌شناسی، نمی‌توان هیچ‌یک از این نظرات را به طور کامل رد یا تایید کرد.
معماری بنا
تپه میل یا آتشکده بهرام شهرری منطقه‌ای به وسعت ۸۰۰ در ۹۰۰ متر را دربر می‌گیرد. این آتشکده با سنگ، ساروج، خشت و گل ساخته شده است. در اطراف تپه نیزارهایی وجود دارد که نشان می‌دهد این مکان، زمانی دریاچه بوده و سپس خشک شده است. ارتفاع تپه میل حدود ۱۸ متر از سطح دشت‌های اطراف است و حدود ۲۵ متر پهنا و ۲۰ متر درازا دارد. پیرامون این تپه بلند، تپه‌های کم‌ارتفاع کوچک‌تر پراکنده شده که مشرف بر آن‌ها قرار گرفته است. این مجموعه منطقه‌ای به وسعت ۸۰۰ در ۹۰۰ متر را دربر می‌گیرد. بالای تپه، بنای اصلی آتشکده در قسمت شرقی برپا است. بنا به‌صورت تالار ستون‌داری بوده که دو ردیف ستون چهارگوشه سه‌تایی داشته و به ۳ بخش تقسیم می‌شده است. جهت آتشکده به صورت شرقی-غربی است. در جبهه شرقی، ایوانی بوده که ۴ ستون مدور داشته است. بخشی از بنای آتشکده ری در زمان حمله اسکندر به ایران خراب شد و تنها قسمتی از بنای چهارطاقی و زیبای این آتشکده به‌صورت ۲ میل باقی ماند. قسمت غربی بنا تا حدود بسیاری از بین رفته و در بخش زیرین مجموعه یک راهروی کم‌پهنا وجود دارد که سراسر طول بنا را طی می‌کند. بقایای معماری تپه میل دارای ساختاری، متشکل از گل، خشت، لاشه‌سنگ، گچ و از نظر دیرینگی متعلق به دوره ساسانیان (حدود ۱۸۰۰سال پیش) است و به آتشکده بهرام گور نیز معروف است.
آنچه امروزه از بنای آتشکده بهرام شهرری برجای مانده، یک جفت قوس هلالی با نقطه بیضی است. در طول محور اصلی تالار، راهروی کم‌عرض تونل مانندی سراسر طول تالار را از زیر طی می‌کند که از منتهی‌الیه غرب، راهروی هم عرض دیگری بر آن عمود می‌شود و ورودی اصلی راهروی زیرین در جبهه شرقی، زیر ایوان اصلی است. یک بخش مرکزی عریض‌تر و دو بخش جانبی کم‌عرض‌تر، ورودی اصلی تالار آتشکده در جبهه شرقی از طریق یک ایوان چهار ستونی مدور که پایه‌های سرستون‌های آن‌ها در گوشه‌های شمال شرقی و جنوب به شرق ایوان برپا مانده است.
مهم‌ترین ویژگی بنا تزئینات گچ‌بری آن است که روی دیوارهای تالار اصلی نقش بسته‌اند. این گچ‌بری‌ها شامل طرح‌های هندسی هستند که گاهی خود نیز نقش اصلی را دربر می‌گیرند و طرح‌های حاشیه‌ای شامل نقش‌های هندسی هستند که این طرح‌ها بیشتر به عنوان قاب‌سازی یا حاشیه برای نقش اصلی به کار رفته‌اند. طرح‌های گیاهی که با الهام از طبیعت روی گچ نقش بسته‌اند، به‌صورت انتزاعی نشان داده شده و برگرفته از عادات و عقاید دینی آن زمان هستند. روی این گچ‌بری‌ها، نقش‌هایی از حیوانات وجود دارد. در تصویر آنچه امروزه از این تزیینات باقی مانده، می‌توان نقش ماهی را که بسیار طبیعی به نظر می‌رسد، مشاهده کرد.
تصاویری از بنای آتشکده و آثار مکشوفه آن
در خرداد ماه سال ۱۳۹۵ به دلیل طوفانی که در شهرری به وقوع پیوست، سازه حفاظتی بنا با آسیب جدی روبرو شد. به همین دلیل برای مدتی این مکان تعطیل شد تا مورد مرمت و بازسازی قرار گیرد. در این آسیب‌دیدگی، سازه اصلی بنا مورد مرمت قرار گرفت، اما خوشبختانه به فضای خشتی بنا آسیبی وارد نشده بود. گچ‌بری‌های زیبای این بنای مهم که به دوره ساسانی نسبت داده شده نیز، کمترین آسیب را دیدند.
تپه میل یا آتشکده بهرام در سال ۱۳۳۴ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت. تپه میل در حدود ۱۲ کیلومتر از سمت جنوب شرق با حرم شاه عبدالعظیم فاصله دارد و بر فراز تپه‌ای بلند قرار گرفته است. این تپه در استان تهران و نزدیک پایتخت‌نشینان قرار گرفته است. از این‌رو علاقه‌مندان به تاریخ و معماری باستانی ایران می‌توانند در گذر از تهران از این بنای زیبا و فاخر دیدن کنند.
نویسنده: زهرا آذرنیوش